Το άρθρο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο 3ο τεύχος του περιοδικού Unlocking the Truth
Το σκοτάδι προκαλούσε πάντοτε φόβο στους ανθρώπους. Το μαύρο
του χρώμα ταυτίστηκε με την άβυσσο, το άγνωστο, το κακό και τον θάνατο. Μαύρα
πλάσματα ξεπηδούσαν στον κόσμο μας είτε στο σκοτάδι είτε και στο φως της
ημέρας. Το μαύρο ως παρουσία είχε διαφορετικές εκδηλώσεις, μαύρα σκυλιά, μαύροι
τράγοι, μαυροντυμένοι άντρες, Αράπηδες προστάτες θησαυρών, δαίμονες, ο Χάρος,
μαυροντυμένες γυναίκες, μάγοι και μάγισσες. Αλλά αυτά ανήκουν στο παρελθόν ή
μήπως όχι;
Η ζωή κυλά μέσα στην
ροή της καθημερινότητας, την πίεση, τις λύπες, τις χαρές και στα γεγονότα της
επικαιρότητας που μας επηρεάζουν με ποικίλους τρόπους. Υπάρχουν όμως και κάποια
ασυνήθιστα σχεδόν ασήμαντα συμβάντα που
παραβλέπουμε είτε μας απασχολουν για λίγο. Συναντήσεις με μαυροφόρες παράξενες
γριές που κάποιοι κάπου κάποτε συνάντησαν και τους προκάλεσαν φόβο. Οι
μαυροφόρες γερόντισσες στις καταγραφές της λαογραφίας αλλά και των αστικών
θρύλων συνδέθηκαν με δυσοίωνα συμβάντα για τον μάρτυρα. Άλλοτε πάλι ήταν κακός
οιωνός μιας επερχόμενης επιδημίας ή φυσικής καταστροφής. Ο Νικόλαος Πολίτης
αναφέρει μια μαρτυρία από την Μεσσήνη: «Μια φορά, στ’ αλώνια του Νησιού, μια
γυναίκα μαυροφόρα ακολουθούσε έναν άνθρωπο ως το σπίτι του, που ήτανε στο δρόμο
του γιαλού. Εκεί που κόντευε να φτάσει στο σπίτι, επειδή του εφάνη πολύ
παράξενο αυτό, γυρίζει και της λέγει: ʺΔαίμονας είσαι ή άνθρωπος;ʺ Και
εσταμάτησε το βήμα. Αφού δεν έλαβε καμία απάντηση, ετράβηξε το μαχαίρι και της
το πρότεινε καταπάνω της. Τότε αυτή αφανίστηκε, κι εσηκώθηκαν αέρας και
χαλίκια. Αλλ’ εκείνον τον άνθρωπον δεν τον επείραξαν, κι εμπήκε σπίτι του».
Πριν τον καταστροφικό σεισμό της Θεσσαλονίκης το 1978 ένα παράξενο συμβάν έλαβε
χώρα. Ένας οδηγός ταξί μετέφερε μια ηλικιωμένη ντυμένη στα μαύρα που
επιβιβάστηκε χωρίς αποσκευές με προορισμό το Πανόραμα. Όταν έφτασαν του ζήτησε επίμονα τις αποσκευές της και
εκείνος ανοίγοντας το πορτ – μπαγκάζ βρήκε μια μεγάλη βαλίτσα όπου η μισή είχε
σημάδια ξεραμένου αίματος. Τότε η γριά του είπε πως η πόλη θα καταστραφεί στις
19 Ιουνίου και εξαφανίστηκε. Παρόμοια περιστατικά αναφέρθηκαν τον Φεβρουάριο
του 1977 στην Νότια Ιταλία με προφητεία σεισμού που όμως δεν εκπληρώθηκε. Και
εκεί οδηγοί ανέφεραν πως είχαν επιβιβάσει μια ηλικιωμένη που προειδοποιούσε πως
θα καταστραφεί το Μιλάνο από σεισμό στις 27 Φεβρουαρίου. Μετά την προειδοποίηση
χανόταν ξαφνικά. Σε κάθε περίπτωση πίσω από την μαυροφόρα γυναίκα κρύβεται το
μυστήριο της προέλευσης της. Δια μέσου των αιώνων και μέσα από την διατήρηση
των δοξασιών και των προλήψεων φτάνουν ως τις μέρες μας μαρτυρίες για
συναντήσεις μαζί τους και θα αναζητήσουμε όσο είναι δυνατόν την ταυτότητα τους.
Μητέρα και Σκιά
Η πίστη στην μαυροφόρα γυναίκα που είναι προάγγελος του
κακού ή προκαλεί το κακό θα μπορούσε να αναζητηθεί στα αρχέτυπα και την
μυθολογία. Η Μητέρα και η Σκιά είναι
αρχέτυπα που κατά τον Καρλ Γιούνγκ είναι θεμελιώδεις δομές στο ασυνείδητο της
ανθρωπότητας. Η Μητέρα έχει διάφορες μορφές, είναι η παρθένος, η εγκυμονούσα ή
βρεφοκρατούσα αλλά και η σοφή γερόντισσα. Η λατρεία της Μεγάλης Μητέρας έχει
ρίζες στις απαρχές της ανθρωπότητας με όλες της της μορφές. Οι θεολογίες των λαών της έχουν αποδώσει
πολλά ονόματα όσες και οι ιδιότητες της. Η Μητέρα όμως πέρα από ζωοδότρα και
τροφός, φέρνει τον θάνατο και την καταστροφή. Λατρεύεται και ως μαύρη θεότητα
με πληθώρα τελετουργιών για να την εξευμενίσουν, όπως στον Ινδουισμό η μαύρη
θεότητα Κάλι. Η θεά Δήμητρα όταν ο Πλούτωνας άρπαξε την Περσεφόνη στον Άδη
μεταμορφώθηκε σε μια μαυροφόρα γριά και καταράστηκε την Γη να μένει άγονη. Η λατρεία της Μαύρης «Μελαινίς» Αφροδίτης
ανάγεται στην πίστη ότι ο κύκλος της ζωής και του θανάτου είναι καταστάσεις που
απορρέουν από την ίδια την Μητέρα θεά. Η Σκιά αφορά το μη συνειδητό μας εαυτό
και όλα εκείνα (ένστικτα, επιθυμίες, αδυναμίες, ιδιότητες, συναισθήματα,
αναμνήσεις) που κατά το μεγάλωμα μας απωθήσαμε επειδή δεν ήταν επιτρεπτό να
εκδηλωθούν. Αν και βρίσκονται εκεί ορίζουν σε σημαντικό βαθμό την ζωή μας
εισβάλλοντας στην συνείδηση μας ενώ είναι απαραίτητα για την επίτευξη μιας
ολοκληρωμένης αίσθησης εαυτού. Το χαρακτηριστικό της Σκιάς είναι πως μετουσιώνεται, παίρνοντας μορφές που πρώτα θεωρούνταν
αποκομμένες από το άτομο. Έτσι βρίσκεται σε ένα διαρκή πόλεμο με το συνειδητό
εαυτό ώστε να καταφέρει να ενσωματωθεί στο Εγώ. Κατά τον Γιούνγκ στις
μυθολογίες του κόσμου οι σκοτεινοί χαρακτήρες είναι η ενσάρκωση της Σκιάς του
συλλογικού ασυνειδήτου.
Μαυροφόρες γριές στην ελληνική λαογραφία και η Αγία Μαύρα
Στην ελληνική λαογραφία η μορφή της μαυροφόρας γυναίκας
αποδίδεται με διαφορετικές μορφές και ιδιότητες. Οι Μοίρες που στα χέρια τους υφαίνεται η μοίρα
των ανθρώπων είναι τρεις μαυροφόρες γριές που επισκέπτονται τα βρέφη τις πρώτες
μέρες της γέννησης τους καθορίζοντας την τύχη τους. Η «Κακιά Ώρα» ή «Μαύρη Ώρα»
και η «Τύχη» είναι μαυροφόρες γριές που περιμένουν στους δρόμους και τα
τρίστρατα να αποδώσουν το καλό ή το κακό στον περαστικό. Ο Πολίτης αναφέρει τις
εξής διηγήσεις από την Αράχοβα Λειβαδιάς:
«Η τύχη είναι άσκημη, μαύρη, και κάθεται συχνά στο δρόμο μόνη, και από
κει οδηγάει καλά ή κακά τον άνθρωπο». «Οι Μοίρες είναι τρεις γριές με μεγάλα
δόντια και περβατούν πάντα μαζί, κουκλωμένες. Θυμώνουν εύκολα. Μπαίνουν πάντα
τη νύχτα στο σπίτι που είναι μωρό παιδί, καμιά φορά μπαίνουν και την ημέρα,
αλλ’ όταν κοιμάται η λεχώνα και δεν είναι κανείς άλλος μπροστά». Οι Στρίγγλες
είναι η προσωποποίηση του κακού καθώς
στις προθέσεις τους είναι να βασανίζουν και να σκοτώνουν τους ανθρώπους. Σε
πολλές διηγήσεις αναφέρονται ως μαυροντυμένες γριές που ζουν στα βουνά ή στα
δάση. Άλλες φορές αναφέρονται να κρύβουν την ιδιότητα τους και να κάνουν κακό
ενώ ζουν ανάμεσα στους ανθρώπους. Αποτελούν μεγάλο κίνδυνο για τα μωρά καθώς
εισβάλλουν στα δωμάτια τους με σκοπό να τα αρρωστήσουν ή να τα σκοτώσουν. Αυτό
που σήμερα είναι γνωστό ως ΣΑΘ κάποτε αποδίδονταν σε εκείνες, γι’ αυτό και το
σαρανταήμερο της λοχείας συνδέεται με πολυάριθμες αποτρεπτικές τελετουργίες και τοποθέτηση
αντικειμένων στην κούνια του μωρού και στο κρεβάτι της λεχώνας. Οι Στρίγγλες
ανήκουν στην κατηγορία των δαιμόνων όπως και η Μόρα που διαταράσσει τον ύπνο
των ανθρώπων ενώ προσπαθεί να τους πνίξει. Ως σήμερα πολλοί είναι εκείνοι που
ισχυρίζονται πως είναι θύματα της επίσκεψης της τρομακτικής σκοτεινής γριάς που
ανεβασμένη πάνω τους, τους είχε παραλύσει και πάλευαν ώσπου να καταφέρουν να
πάρουν ανάσα. Στην Ορθοδοξία η Αγία Μαύρα τιμάται στις 3 Μαΐου. Το όνομα της
μας ξενίζει καθώς παραπέμπει στο μαύρο ενώ η γιορτή συνδέεται με πλήθος προλήψεων. Την ημέρα αυτή υπήρχε η αποτροπή
τέλεσης οποιασδήποτε εργασίας στο σπίτι, στην καλλιέργεια της γης και της
επεξεργασίας των γαλακτοκομικών. Στη Μεσσηνία και στα Κύθηρα η ημέρα της
εβδομάδας που αντιστοιχούσε στην γιορτή θεωρούνταν κακότυχη όλο τον χρόνο. Εάν
αναζητήσουμε στο παρελθόν κάποιο παραλληλισμό με αρχαιότερες λατρείες βρίσκουμε
πως οι Ρωμαίοι το πρώτο δεκαήμερο του Μάη πίστευαν πως τα πνεύματα των νεκρών επέστρεφαν
στον κόσμο μας. Για αυτό τον λόγο
τελούσαν διάφορες γιορτές στην
μνήμη τους αλλά και για να κατευνάσουν τα κακά πνεύματα.
Μάγισσες του Μεσαίωνα και μάγισσες των Παραμυθιών
Το μεσαίωνα η Ευρώπη επιδίδονταν σε κυνήγι μάγων και
μαγισσών ενώ η Ιερά Εξέταση καταδίκασε σε θάνατο χιλιάδες ανθρώπους, και κυρίως
γυναίκες. Τι φόβιζε τόσο πολύ τους Ευρωπαίους εκείνης της περιόδου; Οποιαδήποτε
φυσική καταστροφή, ασθένεια, αδυναμία τεκνοποίησης, αρρώστια ζώου ή καταστροφή
σοδειάς αποδίδονταν σε μάγια. Οι κατηγορούμενες υποβάλλονταν σε διάφορα
βασανιστήρια ώστε να διαπιστωθεί η ενοχή τους και οδηγούνταν στο θάνατο. Οι
αναφορές για μάγισσες έφταναν ακόμα και στο ότι πετούσαν με σκουπόξυλα που
μετέτρεπαν σε ιπτάμενα οχήματα στο όνομα του διαβόλου. Οι ιστορίες των
παραμυθιών διατηρούν στο σήμερα την πίστη στην γριά εκδικητική μάγισσα που είχε
την δύναμη να καταστρέψει την ζωή κάποιου.
Η πίστη στην γριά μαυροφόρα μάγισσα πέρασε στα παραμύθια, όπως στην
Χιονάτη που η μητριά της μεταμορφώθηκε σε γριά ζητιάνα για να της δώσει το
μαγεμένο μήλο. Στο παραμύθι Hansen & Gretel, η γριά μάγισσα ξεγελά τα παιδιά με το γεμάτο
γλυκά σπίτι της ώστε να τα φάει. Στην ιστορία της Ωραίας Κοιμωμένης, η γριά
μάγισσα που δεν κάλεσαν στην γιορτή για την νεογέννητη κόρη του βασιλιά, την καταράστηκε
να τρυπηθεί από μια ανέμη και να πέσει σε βαθύ ύπνο.
Οι ασθένειες ως μαυροφόρες γριές και η Αγία Παρασκευή.
Όπως η εμφάνιση του Χάρου με την χαρακτηριστική κουκούλα και
τον μαύρο μανδύα προμήνυε στην μεσαιωνική Ευρώπη το ξέσπασμα της επιδημίας του
Μαύρου Θανάτου, έτσι και η πανούκλα, η χολέρα και η ευλογιά αναφέρονται ως
μαυροφόρες γριές. Η παρουσία τους δήλωνε την εξάπλωση της αρρώστιας ενώ σε
πολλές περιπτώσεις η ύπαρξη ναού της Αγίας Παρασκευής στην περιοχή λειτουργούσε
αποτρεπτικά. Ο Πολίτης μας παραθέτει πολλές διηγήσεις από τον πλούτο της
ελληνικής λαογραφίας:
«Η πανούκλα είναι μια γυναίκα μαυροφόρα, που γυρίζει τα
σπίτια νύχτα και φυσά σ’ αυτά το φαρμακερό φύσημα της. Άλλοι λεν πως τα σπίτια
που θα μπει τα σημαδεύει μ’ ένα σημάδι, και αυτό το σημάδι κανείς δεν μπορεί να
το βγάλει». «Την πανούκλα τη φέρνουν τρεις γριές. Αυτές έχουν δοκανίκια, και
χτυπούν μ’ αυτά όσους έχουν γραμμένους στα κατάστιχα τους, και πηγαίνουν όπου
τις επρόσταξε ο Θεός». «Το Παλιοτσίβερο χάλασε από πανούκλα. Κι όσοι γλίτωσαν
από το κακό, χτίσανε το σημερινό Τσιβέρι. Λένε πως η πανούκλα είναι μια
αράπισσα, αμίλητη και απλησίαστη, κι ένας πολύξερος γέρος κατάλαβε πως αυτή
είναι το κακό, γι’ αυτό έβανε δύο παλικάρια και την πνίξανε. Τότες έπαψε η
αρρώστια, όσοι ήσαντε άρρωστοι γίνανε καλά, κι όλο το χωριό κατέβηκε και έκανε
το σημερινό Τσιβέρι». «Όταν ήρθε η πανούκλα στην Αίγινα, είναι τώρα καμιά
πενηνταριά χρόνια, επήρε και τις δύο ωραίες θυγατέρες της Λαντέζαινας, την
Ελέγκω και την Κατίγκω. Μια γειτόνισσα τους, η Μπελεγρίνα, έλεγε πως είδε από
το παράθυρο της δύο μαυροφόρες, και χτυπήσανε δύο χτυπήματα στην πόρτα της
Λαντέζαινας. Ύστερα λέει η μία: ʺΠάμε από δω τον ανήφοροʺ, ʺΜπα, μπαʺ, της λέει
η άλλη, ʺμη, καημένη, γιατί θα βγει η Αγία Παρασκευή με τη ρόκα της να μας
χτυπήσει!ʺ Έτσι τράβηξαν από άλλο δρόμο. Κατάλαβε η Μπελεγρίνα πως εννοούσαν
την εκκλησιά της αγια-Παρασκευής, που ήταν σ’ αυτή την γειτονιά· γιατί η
αγια-Παρασκευή είναι Αρβανίτισσα και κυνηγάει την πανούκλα. Έτσι δεν επέθανε
κανένας από την γειτονιά που ήταν η εκκλησία της αγια-Παρασκευής». «Τον καιρό
που η χολέρα έκανε μεγάλη καταστροφή στο Μεσολόγγι (1854), μια νύχτα κατά τα
μεσάνυχτα, ένας στρατιώτης που ήταν σκοπός έξω από το στρατώνα και τις φυλακές,
κοντά στην πλατεία του Ηρώου, εφώναξε: ʺΣτα όπλα!ʺ Τρέχουν έξω οι στρατιώτες
και βλέπουν τον σκοπό κατατρομαγμένο.
Μόλις κατόρθωσε να τους ειπεί: ʺΔε βλέπετε;ʺ και είδαν εκείνοι δύο γυναίκες, τη
μία ασπροφόρα, και την άλλη γριά μαυροφορεμένη. Και κυνηγούσε η ασπροφόρα τη
γριά, και περνούσαν τρεχάτες μπρος στους στρατιώτες, ώσπου κατόρθωσε εκείνη να
σκοτώσει τη γριά. Η γριά έπεσε σαν ξερή και η ασπροφόρα αφανίστη. Την άλλη
μέρα, που διαδόθη το πράμα, εθυμήθηκαν οι γέροντες πως, εις αυτή τη θέση πο’
‘πεσε η γριά, ήτανε ένα εκκλησάκι της αγιά– Παρασκευής, που γκρεμίστηκε στην
πολιορκία. Και κατάλαβαν πως η ασπροφόρα ήταν η αγια- Παρασκευή και πως η γριά
ήταν η χολέρα, και έριξαν λιθάρια σωρό εις εκείνο το μέρος. Από τότε
εξαλείφτηκε η χολέρα από την πόλη». «Πέρσι που ήταν βλογιά στην Αθήνα, ένας
αμαξηλάτης περνούσε από τα μεσάνυχτα από την οδό Αθηνάς. Εκεί κοντά που έιναι
χωσμένο το εκκλησάκι της αγια- Μαύρας, τον εσταμάτησε μια γυναίκα μαυροφόρα και
του είπε να τραβήξει στο Φανάρι του Διογένους. Όταν έφτασαν, είδε πως στο αμάξι
δεν ήταν μία μόνο γυναίκα, αλλά τρεις, μαυροφόρες, και από τον τρόμο του, μόλις
εκατέβηκαν, εχτύπησε τ’ άλογα κι έφυγε χωρίς να γυρέψει το αγώγι του. Την άλλη
μέρα ακούστηκε βλογιά στην Πλάκα, γύρω στα σπίτια που κατέβηκαν οι μαυροφόρες.
Άλλοι είδαν τότε τις βλογιές νύχτα στη Σπηλιά του Γέρου, παρακάτω από το
Αστεροσκοπείο. Μία γριά είδε τον ίδιον καιρό σ’ εκείνο το μέρος δυο γυναίκες
ασπροφόρες, όχι μαυροφόρες, και συζητούσαν αναμεταξύ τους ποιο δρόμο να πάρουν,
και ύστερα ετράβηξαν κατά την Κασίδα. Εσυμπέρανε πως θα ήταν η βλογιά και η
χολέρα, γιατί δεν πέρασαν πολλές ημέρες κι ακούστηκε βλογιά σ’ εκείνη τη
συνοικία. Και άλλες γυναίκες είδαν τότες, άλλες μια, άλλες τρεις μαυροφόρες
γυναίκες».
Η μορφή της μαυροφόρας γυναίκας στο σήμερα παραπέμπει σε
καλόγριες είτε σε ασκητικές μορφές της Ορθοδοξίας. Εξάλλου είναι αρκετές οι
μαρτυρίες για εμφάνιση αγίων σε πιστούς που λειτούργησαν ενθαρρυντικά,
θεραπευτικά ή και προειδοποιητικά. Η μαυροφόρα γυναίκα ή γριά κινείται χρόνια
στα όρια του φανταστικού και όπου εμφανίστηκε ο τόπος εκείνος πήρε αίγλη και
μυστήριο. Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα ποια είναι η ταυτότητα της,
ίσως όλες οι παραπάνω εκδηλώσεις μαζί να κρύβουν την απάντηση. Την επόμενη φορά
που θα δείτε μια γριά μαυροφόρα που καμία σχέση δεν θα έχει με τις γιαγιάδες
μας, γυρίστε και ξανακοιτάξτε την. Που ξέρετε, μπορεί να είναι και η Τύχη!
Βέμπος Θ. (2007). Οι Πύλες του Αλλόκοσμου. Όνειρα και
Εφιάλτες της Ελληνικής Γης. (Προσωπική Έκδοση).
Βέμπος Θ. (2001). Μαύρα Υπόγεια Ρεύματα. Μια περιπλάνηση σε
πολύ επικίνδυνες περιοχές. Εκδόσεις Μάριος Βερέττας
Ζήσης Β. (2018). Η Μαγική Τοπογραφία των Αθηνών. Οι
προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες και οι παράδοξες ιστορίες της μεσαιωνικής πόλης.
Εκδόσεις Mundus.
Ζήσης Ε. (2003). Το Αρχέτυπο Του Μαυροντυμένου Ανθρώπου.
Εκδόσεις Genius Loci.
Θεοδώρου Π. (2018). Σκιά. Ο σιωπηλός σύντροφος στο ταξίδι
της ζωής μας. Μια επίσκεψη στα άδυτα των στιγμών και των ημερών μας. Εκδόσεις
Ρώμη.