Της Δήμητρας Παράσχου
Το άρθρο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο 7ο τεύχος του περιοδικού Unlocking the Truth
"Εάν δεν υπήρχε η δράση και η λάμψη της ψυχής, ο άνθρωπος θα σάπιζε κάνοντας αυτό που αγαπάει πιο πολύ: να είναι άπραγος
C.G.Jung"
Ο Carl Gustav Jung υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ψυχιάτρους και ψυχαναλυτές που έζησε και έδρασε στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα. Ήταν ο πρώτος που διατύπωσε τότε την άποψη πως για να κατανοήσουμε την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση θα χρειαστεί να εντρυφήσουμε και σε τομείς όπως ανθρωπολογία, αρχαιολογία, φιλοσοφία, θρησκεία και τέχνη. Όντας ο ίδιος ένα ανήσυχο και εξερευνητικό πνεύμα διάβαζε ακατάπαυστα αλλά και εφάρμοζε στον ίδιο του τον εαυτό τις ψυχαναλυτικές του μεθόδους, ώστε να μπορεί να παρατηρήσει τις εσωτερικές αλλαγές που του συνέβαιναν σε βάθος χρόνου. Το αποτέλεσμα αυτής της προσωπικής του εμπειρίας κατέγραψε στο περίφημο Red Book (Liber Novus), το οποίο και είναι γεμάτο από τις εσωτερικές εικόνες που ο ίδιος ο Jung είχε ανάμεσα στα έτη 1914-1917, βιώνοντας μία βαθύτατη ψυχολογική κάθαρση. Μέσα από αυτή τη δυνατή βιωματική εμπειρία (και σε συνδυασμό με τις θεραπευτικές εικόνες και ιστορίες των ασθενών του) ο Jung θεώρησε ότι έριξε φως στην ιδιαίτερη γλώσσα του ασυνείδητου, εξερευνώντας την έννοια των αρχέτυπων (archetypes).
Aρχικά, το ασυνείδητο σαν έννοια καθιερώθηκε από τον Sigmund Freud, ο οποίος αναφέρθηκε στον ασυνείδητο νου ως το κέντρο όπου αποθηκεύουμε τις καταπιεσμένες σκέψεις, τραυματικές εμπειρίες και βασικές ορμές μας (όπως την επιθετικότητα). Σε αντίθεση με τον μέντορα του, ο Jung θεώρησε ότι η ανθρώπινη ψυχή (ή ο ανθρώπινος ψυχισμός) χωρίζεται σε 3 μέρη: Στο Εγώ, το προσωπικό ασυνείδητο και το συλλογικό ασυνείδητο, με το τελευταίο να αποτελεί μία συλλογή αναπαραστάσεων κοινών που πλέον επεκτείνεται σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αυτές οι αναπαραστάσεις ονομάστηκαν «αρχέτυπα» και θεωρήθηκε ότι αποτελούν τους βασικούς πυλώνες της ενστικτικής δραστηριότητας που διέπει την ανθρώπινη συμπεριφορά, και τα οποία μεταφέρονται από γενιά σε γενιά (ως εκ τούτου είναι μέρος της ψυχολογικής κληρονομιάς που μας δίνεται από τους προγόνους μας).
Ενώ στην αρχή ξεκίνησαν ως εσωτερικές εικόνες, τα αρχέτυπα επεκτάθηκαν και στο να αντανακλούν και γεγονότα τα οποία μπορούμε να βρούμε σε όλα τα παραμύθια αλλά και τις αφηγήσεις σχεδόν όλων των πολιτισμών του κόσμου. Γεγονότα όπως ο κατακλυσμός, η φωτιά, ο σεισμός, η συντέλεια του κόσμου, κ.ά, σε συνδυασμό με την ασκητική φιγούρα του σοφού, τη δυναμική υπόσταση του ήρωα, την προστατευτική εικόνα της μητέρας, διανθίζουν τους μύθους ανά την υφήλιο- ενώ παράλληλα βρίσκουν χώρο και χρόνο να εμφανιστούν μέσα στα όνειρα μας προκειμένου να μεταφέρουν μηνύματα από τα βάθη του ασυνείδητου. Ο συμβολισμός κάθε αρχέτυπου έρχεται να συνδέσει το παρελθόν με το παρόν ώστε να δώσει πληροφορίες για τη δομή του μέλλοντος, όπως την υφαίνει στο παρόν το κάθε άτομο ξεχωριστά.
Σημαντικό στην θεωρία του Γιούνγκ (και κάτι που φρόντισε να τονίσει επανειλημμένα και ο ίδιος) είναι ότι οι αρχετυπικές φιγούρες δεν αντιπροσωπεύουν υπαρκτά πρόσωπα αλλά αντίθετα είναι συμβολικές φιγούρες που περικλείουν ψυχολογικά στοιχεία κοινά σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, και διαθέτουν 2 όψεις: η μία θα λέγαμε ότι είναι η «χρήσιμη»/ θετική πλευρά, όπου το αρχέτυπο μεταφέρει βοηθητικές ποιότητες και μπορεί να ενσωματωθεί στην βασική προσωπικότητα, ενώ η άλλη είναι η πλευρά της πρόκλησης, όπου το αρχέτυπο εμφανίζει τα κομμάτια που δεν έχουν δουλευτεί και δημιουργούν εσωτερικές προκλήσεις. Ας ανατρέξουμε πάλι στα παραμύθια ώστε να δούμε αυτά τα χαρακτηριστικά: Ο ήρωας είναι αυτός ο οποίος αναλαμβάνει τις δύσκολες αποστολές που οι άλλοι δεν θέλουν, είναι αλτρουιστής και δεν περιμένει απαραίτητα αμοιβή για την καλή του πράξη (θετική πλευρά του αρχέτυπου). Από την άλλη όμως μπορεί να είναι αφελής, να παρασύρεται από το συναίσθημα και έτσι να χάνει τον τελικό του στόχο και τον σκοπό για τον οποίο πάλεψε (η πλευρά της πρόκλησης). Εν τέλει όμως, κανένα αρχέτυπο δεν είναι αποκλειστικά "καλό" ή "κακό", "χρήσιμο" ή "άχρηστο», «δυνατότερο» ή «λιγότερο δυνατό» σε σχέση με ένα άλλο.
Τα αρχέτυπα, ως εσωτερικές απεικονίσεις, μπορεί να αναδυθούν σε στιγμές που βιώνουμε έντονη συγκινησιακή φόρτιση και πρωτόγνωρο σοκ, ειδικά στα όνειρα μας ή σε στιγμές διαλογισμού. Μπορεί να πάρουν κάποια μορφή γνωστή σε εμάς (για παράδειγμα, το αρχέτυπο του σοφού μπορεί να μας εμφανιστεί με την εικόνα ενός προγόνου ή κάποιου τηλεοπτικού/θεατρικού ρόλου με τον οποίο έχουμε ταυτιστεί), αυτό όμως συμβαίνει καθαρά ως ένας εσωτερικός (ψυχολογικός) τρόπος το άγνωστο να γίνει πιο αποδεκτό από εμάς ώστε να μπορέσει να πλησιάσει τον συνειδητό μας εαυτό. Τότε, εφόσον αποφασίσουμε να εργαστούμε με τις εσωτερικές, αρχετυπικές μας εικόνες είναι εφικτό να ενσωματώσουμε συνειδητά τα χαρακτηριστικά τους και να εξομαλύνουμε τις προκλήσεις που μπορεί το κάθε αρχέτυπο να έχει εμφανίσει μέχρι εκείνη τη στιγμή. Αυτό θα έχει σαν αποτέλεσμα να αποκτήσουμε μεγαλύτερη επίγνωση του εαυτού αλλά και περισσότερη δυνατότητα ελέγχου των κομματιών που τον απαρτίζουν, αποφεύγοντας να γινόμαστε έρμαια των ασυνείδητων δυνάμεων μας.
Τα ορυκτά ως κομμάτι των ανθρώπινων αρχετυπικών απεικονίσεων
Ο κόσμος των ορυκτών έχει συντροφεύσει την ανθρωπότητα ήδη από την απαρχή της, συνεισφέροντας σημαντικότατα στην επιβίωση και εξάπλωση του είδους. Τα πρώτα εργαλεία του Homo Sapiens δημιουργήθηκαν από Οψιδιανό (ηφαιστειακό γυαλί) και Σερπεντίνη (ομάδα ινοπυριτικών ορυκτών), και αποτέλεσαν τα βασικά όπλα ενάντια σε επιθέσεις από ζώα αλλά και από λιγότερο εξελιγμένα ανθρώπινα γένη. Καθώς δημιουργήθηκαν οι πρώτες κοινωνίες, οι άνθρωποι δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στην ομορφιά των ορυκτών, δημιουργώντας όμορφα κοσμήματα, βαφές ρούχων και οικιακά σκεύη από αυτά, κάνοντας έτσι τους κρυστάλλους κομμάτι της καθημερινότητας τους και των λατρευτικών τους πεποιθήσεων. Εν τέλει, ο κόσμος των ορυκτών πήρε την δική του θέση στο ανθρώπινο ασυνείδητο ως ένας σύμμαχος απέναντι σε ορατές και αόρατες επιδράσεις, με βιβλία να γράφονται για τις ιδιότητες τους. Στην αρχαία Ελλάδα τα «Λιθικά» του Ορφέως είναι το βασικότερο ανάγνωσμα για τις θεραπευτικές ποιότητες του κάθε (τότε γνωστού) ορυκτού, ενώ τονίζεται πως εάν κάποιος μπει σε έναν ναό κρατώντας έναν λαμπερό κρύσταλλο (πιθανόν Χαλαζία ή Ασβεστίτη) τότε οι θεοί δεν θα μπορούσαν να αρνηθούν σε αυτό το άτομο την εύνοια τους.
Με την πάροδο των αιώνων, εντυπώθηκαν συγκεκριμένες αρχετυπικές εικόνες σχετικά με τα ορυκτά στο συλλογικό ασυνείδητο: Τα κόκκινα ορυκτά (Ίασπις, Καρνεόλη, Αιματίτης) συνδέθηκαν με τη δύναμη, την αφοβία, τους θεούς του πολέμου. Τα πράσινα πιστευόταν ότι ήταν κομμάτια των χθόνιων θεοτήτων και πως βοηθούσαν στην γονιμότητα της Γης. Τα μαύρα θεωρήθηκαν αποτροπαϊκά και προστατευτικά, συνεισφέροντας στο να κρατά κανείς μακριά τους εχθρούς του. Τα μπλε συνδέθηκαν με τη γνώση που μόνο οι ηγέτες μπορούσαν να έχουν και τη δύναμη του νου, ενώ τα μωβ τα προτιμούσαν πιο συχνά για κοσμήματα. Τυχερός ήταν όποιος έβρισκε μόνος του έναν κρύσταλλο, καθώς πιστευόταν πως ήταν ευνοούμενος των θεών, και έτσι είχε πλέον μόνιμα επάνω του αυτή την θεϊκή ευλογία.
Φτάνοντας στο σήμερα, και θέλοντας να συνδέσουμε τις αρχετυπικές και κρυσταλλικές εικόνες που ως ανθρωπότητα έχουμε κληρονομήσει, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι δονήσεις κάποιων ορυκτών μπορούν να ρίξουν φως στην παρουσία ενός αρχέτυπου, τόσο τις θετικής του πλευράς όσο και στην πρόκληση του, ώστε καθώς προχωράμε στην προσωπική μας εξέλιξη να μπορέσουμε να αφομοιώσουμε τις ποιότητες του στη συνειδητότητα μας. Ουσιαστικά είναι σαν το κάθε ορυκτό (λόγω της χημικής του σύστασης, του κρυσταλλικού συστήματος αλλά και του τρόπου που δημιουργήθηκε) να επιδρά σε διαφορετικά κομμάτια του νου και της ψυχοσύνθεσης μας, βοηθώντας στο να έρθουν στην επιφάνεια εμπειρίες ή καταστάσεις που θα χρειαστεί να θεραπεύσουμε ή να ξεκαθαρίσουμε. Έτσι, όταν κάποιος διαλογίζεται ή χρησιμοποιεί για θεραπεία αυτά τα ορυκτά, φαίνεται ότι μπορεί να εργαστεί ευκολότερα με τις αρχετυπικές εικόνες που βρίσκονται εντός του.
Καθώς η λίστα με τα αρχέτυπα είναι μακροσκελής, εδώ θα αναφέρουμε τα πιο σημαντικά και αυτά που ο ίδιος ο Jung ανέλυσε περισσότερο στα γραπτά του. Σε κάθε αρχέτυπο αντιστοιχεί και ένα ορυκτό που φαίνεται ότι μπορεί να ανταποκριθεί περισσότερο στις ποιότητες του.
Ο Ήρωας
Ό Ήρωας ξεκινά το ταξίδι του στον κόσμο, οπλισμένος με τη θέληση να πετύχει έναν στόχο. Στην πραγματικότητα, όταν αρχίζει η περιπέτεια του δεν θεωρείται ήρωας αλλά ένας απλός άνθρωπος που θέλει να φέρει εις πέρας μία αποστολή. Μέσα από αλλεπάλληλες συγκρούσεις, εμπόδια και αντιξοότητες καταφέρνει να πετύχει τον στόχο του και να φτάσει εκεί που κανένας άλλος δεν μπόρεσε να πάει. Έτσι το συγκεκριμένο αρχέτυπο αντιπροσωπεύει την διαδικασία της υπερνίκησης των εμποδίων προκειμένου να επιτευχθούν στόχοι. Όσο δυναμικό και αν ακούγεται το συγκεκριμένο αρχέτυπο, έχει όμως την πρόκληση του ότι δεν ξέρει τα όρια του, ενώ κάποιες φορές μπορεί να βασίζεται υπερβολικά στις δυνατότητες του (που δεν ξέρει ποιες ακριβώς είναι) και να αποτυγχάνει παταγωδώς ενώ θα μπορούσε να έχει ζητήσει ή δεχτεί βοήθεια και από άλλους.
Ορυκτό για το αρχέτυπο του Ήρωα: Κόκκινος Ίασπις
Ο κόκκινος Ίασπις είναι ένα ορυκτό που μας βοηθά να κάνουμε τα βήματα που χρειάζονται για να πετύχουμε τους στόχους μας. Δίνει την επαρκή δυναμική για να πάμε προς τα εκεί που θέλουμε, χωρίς όμως να μας κάνει υπερβολικά ριψοκίνδυνους. Έχει τη γειωμένη δύναμη που απαιτείται για την εξόρμηση του ανθρώπου προς τα εκεί που θέλει να πάει, χωρίς να παρασύρεται από τις Σειρήνες (που μπορεί και να είναι εσωτερικές φωνές) και ξεμακραίνει από τον δρόμο του.
Ο Μάγος
Είναι ο φορέας γνώσης και σοφίας από όλους τους κόσμους, τόσο από αρχαίους πολιτισμούς όσο και από τους νεότερους. Το αρχέτυπο του Μάγου είναι συνυφασμένο με την αντίληψη και την εσωτερική καθαρότητα που επιτρέπει στην διαίσθηση να έρθει στην επιφάνεια. Ο Μάγος είναι σοφός, θεραπευτής, στοχαστικός και αναδιαμορφωτής. Με τις γνώσεις του καταφέρνει να βοηθά για το καλό όλων, και έτσι εσωτερικά είναι το αρχέτυπο που αλχημιστικά μεταμορφώνει την εσωτερική μας εμπειρία σε κάτι θετικό τόσο για εμάς, όσο και για τους άλλους. Στην πρόκληση του όμως ο Μάγος μπορεί να χρησιμοποιεί την γνώση του για να ελέγξει τους άλλους προς όφελος του, όπως σε πολλά παραμύθια ο κακός μάγος ή η κακιά μάγισσα εξολοθρεύουν όποιον τολμά να εναντιωθεί στις προσωπικές τους βλέψεις. Έτσι λοιπόν το συγκεκριμένο αρχέτυπο έρχεται να μας διδάξει ότι χρειάζεται να είμαστε συνετοί με τις γνώσεις μας και να μην θεωρούμε εαυτόν καλύτερο από τους άλλους.
Ορυκτό για το αρχέτυπο του Μάγου: Λάπις Λάζουλι
Το Λάπις Λάζουλι είναι ένα ορυκτό που μεταφέρει "συμπυκνωμένη" σοφία και πρακτικό ένστικτο. Μπορεί να βοηθήσει στο να έρθει κάποιος σε επαφή με την αυθεντική, εσωτερική του γνώση και να κάνει πράξη οσα μπορεί, στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του, χωρίς υπερβολές.
O Υπερασπιστής
Εδώ έχουμε την αρχετυπική εικόνα αυτού που σπεύδει προς υπεράσπιση άλλων, ιδιαίτερα των αδυνάτων και αυτών που δεν μπορούν οι ίδιοι να στηρίξουν τον εαυτό τους. Το βασικό χαρακτηριστικό είναι η ισορροπία ενώ είναι αρχέτυπο ελπίδας και αισιοδοξίας.
Η πλευρά της πρόκλησης εδώ είναι στο να μείνει η αρχετυπική αυτή δύναμη όσο το δυνατόν πιο ανεπηρέαστη από προσωπικές επιδιώξεις και οφέλη. Ο Υπερασπιστής που αρχίζει πλέον να μετρά το κέρδος του σε ό,τι και να κάνει έχει χάσει τον αρχικό του στόχο, και η αρχετυπική αυτή μορφή υπολείπεται του βοηθητικού της χαρακτήρα.
Ορυκτό για το αρχέτυπο του Υπερασπιστή: Λαβραδορίτης
Ορυκτό που θα μας βοηθήσει να διώξουμε τις αυταπάτες σχετικά με το τι είναι σημαντικό και που χρειάζεται να εστιάσουμε την προσοχή μας αντί να μπερδευόμαστε στις προσωπικές μας φιλοδοξίες και τις λανθασμένες μας οπτικές. Ο Λαβραδορίτης ρίχνει φως στα κομμάτια που αντιπροσωπεύουν το γενικότερο καλό και προάγει την συλλογικότητα.
H Σκιά
Ένα από τα δυνατότερα (κατά τον Jung) αρχέτυπα είναι αυτό της Σκιάς. Ουσιαστικά αναφέρεται στα «σκοτεινά», παραμελημένα και ανεξερεύνητα κομμάτια της προσωπικότητας μας, τα οποία και έχουν απωθηθεί λόγω διάφορων προσωπικών και κοινωνικών καταστάσεων. Αυτά τα κομμάτια μένουν σε ασυνείδητο επίπεδο, συνήθως δρώντας αόρατα από την κατανόηση της συνειδητής μας καθημερινότητας έως ότου να πέσει το φως του εαυτού πάνω τους και να αποκαλυφθούν. Μετά είναι σημαντικό να μπορέσουμε να τα προσαρτήσουμε στην βασική προσωπικότητα και να πάρουμε το μάθημα πως ό,τι παραμελούμε είναι και αυτό που μπορεί να λειτουργήσει ως τροχοπέδη στη ζωή μας.
Ως αρχετυπική εικόνα η Σκιά είναι παρούσα σχεδόν σε κάθε παραμύθι με την μορφή του απατεώνα ή του σαμποτέρ που δρα στις σκιές, εμποδίζοντας τον ήρωα με κάθε τρόπο να φτάσει στον τελικό του στόχο. Στα παραμύθια συνήθως οι απατεώνες αυτοί σκιαγραφούνται ως κάποιοι που αισθάνονται αδικημένοι, παραμελημένοι και φτωχοί, έτοιμοι να αρπάξουν κάθε ευκαιρία προκειμένου να «πάρουν το αίμα τους πίσω» από τον βασικό ήρωα. Ψυχολογικά, όσο αρνούμαστε να αντικρύσουμε αυτά τα κομμάτια και να φροντίσουμε για τις ανάγκες τους, τόσο θα μας «κλέβουν» την προσωπική μας δύναμη και τις ευκαιρίες να προχωρήσουμε προς το μέλλον μας.
Ορυκτό για το αρχέτυπο της Σκιάς: Οψιδιανός
Πρακτικά και επιστημονικά, ο Οψιδιανός δεν είναι ορυκτό αλλά ηφαιστειακό γυαλί που δημιουργείται από την ακαριαία ψύξη του ηφαιστειακού υλικού (λάβας). Είναι όμως ένα εξαιρετικό εργαλείο για να έρθουμε σε επαφή με όλα τα σημεία της Σκιάς και να εργαστούμε μαζί της. Όπως και το αρχέτυπο, έτσι και ο Οψιδιανός χρειάζεται σεβασμό, γνώση και σύνεση στη χρήση του καθώς μέσω αυτού μπορούμε να δούμε πολλά κομμάτια μας που πιθανότατα δεν θα μας αρέσουν, και που δεν τα θυμόμασταν.
Η Μεγάλη Μητέρα
Το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας είναι από τα σημαντικότερα που υπήρξαν σε αρκετές ανθρώπινες κοινωνίες του αρχαίου κόσμου. Μεταφέρει τα μηνύματα της ζωής, της γονιμότητας, της προστασίας, της κατανόησης και της ανιδιοτελούς αγάπης που μπορεί να υπερνικήσει τα πάντα αλλά και να οδηγήσει στις μεγαλύτερες εσωτερικές θυσίες για το καλό των άλλων. Η Μεγάλη Μητέρα είναι η ίδια η Γη, η οποία φροντίζει όλα της τα παιδιά, παρέχοντας τους καταφύγιο και τροφή ώστε να μπορέσουν να ζήσουν και να εξελιχθούν. Είναι η Τροφός, η οποία ψυχολογικά μπορεί να μας στηρίξει σε στιγμές που νιώθουμε ότι έχουμε χάσει τον εαυτό μας και την διάθεση μας για ζωή και δημιουργία.
Όπως κάθε αρχέτυπο, έτσι και εδώ έχουμε την πλευρά της πρόκλησης όπου η Μητέρα αρχίζει να ασκεί έμμεση επιρροή πάνω στους δικούς τους ανθρώπους ώστε να τους έχει συνεχώς κοντά της και υπό την επιρροή της, αρνούμενη να τους αφήσει να εξελιχθούν όπως εκείνη θα ήθελαν. Πιστεύοντας ότι ζει μέσω εκείνων, ουσιαστικά χρησιμοποιεί την αγάπη της ως ένα μέσο να επιτύχει τους δικούς της σκοπούς και να καλύψει προσωπικές ανασφάλειες μέσω των άλλων. Σε αυτό το σημείο το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας συνδέεται με την χειριστικότητα, ενώ ασυνείδητα ζει «παρασιτικά» μέσα από τις ζωές των άλλων. Αυτή η εικόνα φαίνεται σε αρχαίους μύθους όπου η γη καθηλώνει τον άνθρωπο προκειμένου να τραφεί με το σώμα του όταν εκείνος πεθάνει.
Κρύσταλλος για το Αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας: Καρνεόλη
Η Καρνεόλη είναι η αίσθηση της προστατευτικής μητρικής ενέργειας που στηρίζει , και συνεισφέρει στο να μπορέσει ο άλλος να βρει τον δρόμο του, χωρίς αγκιστρώσεις και συναισθηματικές υποχρεώσεις. Μεταφέρει τις ποιότητες της δημιουργικότητας και γονιμότητας και είναι το καταλληλότερο ορυκτό για να εργαστούμε με το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας.