του Θανάση Βέμπου
Το άρθρο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο 7ο τεύχος του περιοδικού Unlocking the Truth
Ο κόσμος, το σύμπαν γύρω μας φαίνεται να κυλά ομαλά και ομοιόμορφα, αλλά αυτό δεν ισχύει αν αλλάξουμε το φίλτρο της αντίληψης. Υπό την έννοια αυτή, ο «απόλυτος» νευτώνειος χρόνος είναι μια αυταπάτη, μια κοινή συναίνεση. Μπορεί να επιταχυνθεί ασύλληπτα -όπως μπορεί κάλλιστα και να σταματήσει…
Σε ένα παλιό επεισόδιο της θρυλικής σειράς επιστημονικής φαντασίας Star Trek, το αστρόπλοιο Εντερπράιζ πλησιάζει τον πλανήτη Σκάλος. Φτάνοντας εκεί, ο κάπταιν Κερκ, ο Σποκ και η παρέα τους, ανακαλύπτουν μια άδεια από κόσμο πόλη, στην οποία δεν υπάρχουν άλλα σημεία ζωής εκτός από κάποιους ήχους που μοιάζουν με βουητά μελισσών.
Οι ήχοι δεν είναι παρά η απόπειρα των κατοίκων του Σκάλος να επικοινωνήσουν με το πλήρωμα του Εντερπράιζ: έχοντας δηλητηριαστεί από ακτινοβολίες που προέρχονται από τον πυρήνα του πλανήτη, ο μεταβολισμός τους έχει επιταχυνθεί ασύλληπτα με αποτέλεσμα να ζουν κατά κάποιο τρόπο σε μια άλλη χρονική διάσταση. Κινούνται και ζουν υπερβολικά ταχεία για να τους αντιληφθούν οι άνθρωποι του Εντερπράιζ. Οι υπερβολικά επιταχυμένες ομιλίες τους ακούγονται σαν βουητό μέλισσας. Ο Κερκ πίνει λίγο σκαλοσιανό νερό και ο μεταβολισμός του επιταχύνεται με αποτέλεσμα να έρθει σε επαφή με τους Σκαλοσιανούς. Στα μάτια του Κερκ το πλήρωμα και τα όργανα του Εντερπράιζ είναι παγιδευμένα σε ένα αιώνιο, άχρονο Τώρα: είναι όλοι φαινομενικά «πετρωμένοι» αφού ο χρόνος κυλά ασύγκριτα βραδύτερα. Ο Κερκ κάνει ένα απλό κόλπο: ηχογραφεί μια κασέτα πληροφορώντας τον Σποκ και τους άλλους για την κατάσταση. Στο τέλος βέβαια υπάρχει χάπι-εντ: ο δρ Μακόι βρίσκει το αντίδοτο και ο Κερκ επιστρέφει στην κανονική διάσταση χρόνου.
Θεωρούμε τον χρόνο ως αυτό που μας έχει εμποτίσει η επικρατούσα φυσική νευτώνεια φιλοσοφία και η καθημερινή μας αντίληψη: Ο απόλυτος χρόνος, ο αληθινός και μαθηματικός χωρίς σχέση με οτιδήποτε εξωτερικό, ρέει ομοιόμορφα και καλείται διάρκεια. Ο σχετικός, φαινομενικός ή κοινός χρόνος είναι το αισθητό και εξωτερικό μέτρο ενός μέρους της κίνησης. Τέτοια είναι τα μέτρα των ωρών, των ημερών, των μηνών κλπ που χρησιμοποιούμε στη θέση του αληθινού χρόνου.
Είναι έτσι όμως; Όταν δεχόμαστε ότι «κάτι» είναι «κάτι», αποκλείουμε αυτομάτως να είναι και «κάτι άλλο». Όμως στο άπειρο σύμπαν που ζούμε, μια τέτοια πράξη ισοδυναμεί με το να κατασκευάζουμε μόνοι μας τις αλυσίδες που μας κρατούν δέσμιους.
Κάποτε, πριν την επινόηση των ρολογιών, ο χρόνος ήταν πιο «χοντρόκοκκος»: υπήρχε μέρα και νύχτα, αλληλοδιαδοχή εβδομάδων και μηνών, καλοκαίρι και χειμώνας. Το ρολόι κομμάτιασε τη μέρα σε 24 ώρες. Τα τελειότερα ρολόγια την κομμάτιασαν σε 1.440 λεπτά και τα ακόμα τελειότερα σε 86.400 δευτερόλεπτα. Ο χρονογράφος του κινητού μου τηλεφώνου μπορεί να την κομματιάσει σε 8.640.000 εκατοστά του δευτερολέπτου.
Ο χρόνος βέβαια κυλά το ίδιο, όπως κυλά το ίδιο και ένα ποτάμι, είτε το εξετάσουμε πιο «μακροσκοπικά» (στο επίπεδο του νερού σαν ενιαίο υγρό υλικό με συγκεκριμένες μηχανικές ιδιότητες) είτε πιο «μικροσκοπικά» (αν το εξετάσουμε ως συγκρότημα από μόρια και άτομα που κινούνται ξεχωριστά και παραμένουν συνδεδεμένα μεταξύ τους με τις δυνάμεις συνοχής). Άλλωστε, σημασιολογικά, οι κυριότερες παρομοιώσεις που αφορούν το χρόνο, σχετίζονται με το νερό και τη ροή του.
Όλα εξαρτώνται από την κλίμακα της παρατήρησης. Οι έννοιες του «κόκκου» και του «μεγέθους» στην Ανάλυση Συστημάτων είναι έννοιες-κλειδιά για την κατανόηση ορισμένων βασικών εννοιών. Η Ανάλυση Συστημάτων διαχωρίζει «παρατηρησιακές οντότητες» ο χαρακτήρας των οποίων εξαρτάται από την καταμέτρηση των κόκκων και του μεγέθους. Κατά τον ίδιο τρόπο υπάρχουν πολλά διαφορετικά επίπεδα παρατήρησης. Το κάθε τέτοιο επίπεδο είναι γεμάτο «οντότητες» που έχουν μια ιδιαίτερη ταυτότητα στο χώρο και μια χαρακτηριστική «συχνότητα συμπεριφοράς». Τα επίπεδα παρατήρησης μπορεί να είναι ιεραρχημένα κατά τάξη ως υψηλότερα ή χαμηλότερα αναλόγως της χωρικής ή χρονικής κλίμακας των εμπειρικών οντοτήτων που υπάρχουν σε κάθε επίπεδο.
Αυτό ακούγεται πολύ βαρύγδουπο –και είναι. Ας πάρουμε για παράδειγμα το προαναφερθέν επεισόδιο του Star Trek. Πίνοντας το σκαλοσιανό νερό, ο κάπταιν Κερκ αντιλήφθηκε νέες παρατηρησιακές οντότητες (τους κατοίκους του Σκάλος) οι οποίοι είχαν διαφορετική συχνότητα συμπεριφοράς από το πλήρωμα του Εντερπράιζ. Το φίλτρο αντίληψής του διευρύνθηκε με αποτέλεσμα να μπορέσει να αντιληφθεί πιο «μικροσκοπικά» το περίεργο βουητό και να συνειδητοποιήσει ότι επρόκειτο για τις υπερβολικά επιταχυμένες ομιλίες τους. Με άλλα λόγια, το «φίλτρο αντίληψης» του Κερκ άλλαξε. Κι ένα τέτοιο φίλτρο λειτουργεί ακριβώς όπως ένας ηθμός από πορώδες χαρτί που χρησιμοποιούμε όταν φτιάχνουμε καφέ φίλτρου. Ο ηθμός είναι ένα υλικό και καλώς αντιληπτό φίλτρο. Άλλα φίλτρα είναι εξίσου κοινά αλλά πιο αφηρημένα, όπως τα φίλτρα σε έναν ενισχυτή που απομακρύνουν το «φύσημα» του υποβάθρου από μια εγγραφή. Υπάρχουν ακόμα πιο αφηρημένα φίλτρα, όπως εκείνα που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος του καθενός μας για να «διυλίσει» πληροφορίες όταν μελετά ένα θέμα.
Όλα αυτά βεβαίως έχουν άμεση σχέση με το θέμα του χρόνου. Ας πάρουμε για παράδειγμα το ανθρώπινο μάτι. Στην περίπτωση του ανθρώπινου ματιού, το φως είναι σημαντικότερο από το σκοτάδι. Στην ανθρώπινη όραση το σκοτάδι είναι η απουσία φωτός και όχι ενεργός κατάσταση. Η αντίληψη του φωτός προέρχεται από το φως που πλήττει μόρια-φωτοϋποδοχείς στον αμφιβληστροειδή. Η καθυστέρηση στην ανίχνευση του φωτός προέρχεται από το χρόνο που χρειάζεται ένα μόριο-υποδοχέας για να επανέλθει στην αρχική του κατάσταση. Όσο το μόριο είναι στρεβλωμένο, το μάτι θεωρεί ότι υπάρχει φως. Αν μια μικρή περίοδος σκοταδιού παρεμβληθεί αλλά παραχωρήσει τη θέση της σε φως προτού ευθυγραμμιστεί το μόριο-υποδοχέας, τότε η περίοδος σκότους περνά απαρατήρητη. Με βάση αυτή την αρχή λειτουργεί ο κινηματογράφος. Τα καρέ του φιλμ αλλάζουν κάθε 1/24 του δευτερολέπτου αλλά το όριο του ματιού στην ανίχνευση του σκοταδιού είναι 1/15 του δευτερολέπτου. Συνεπώς η εικόνα φαίνεται συνεχής. Το ανθρώπινο μάτι λειτουργεί με ένα παράθυρο που ανιχνεύει το φως πάνω από ένα σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα, 1/15 του δευτερόλεπτου. Κατά παρόμοιο τρόπο, το σημαντικό ρεύμα εισόδου περνά μέσω ενός φίλτρου, του ματιού, και επηρεάζει την εμφάνιση δυσανάλογα ως προς την έξοδο, δηλαδή την αισθητηριακή εμπειρία.
Το γεγονός αυτό είναι συγκλονιστικό αν το αναλογιστούμε σε όλη του την έκταση. Ο κόσμος, το σύμπαν γύρω μας φαίνεται να κυλά ομαλά και ομοιόμορφα, αλλά αυτό δεν ισχύει αν αλλάξουμε το φίλτρο της αντίληψης. Υπό την έννοια αυτή, ο «απόλυτος» νευτώνειος χρόνος είναι μια αυταπάτη, μια κοινή συναίνεση. Και δεν χρειάζεται να ανατρέχουμε σε διηγήματα και ταινίες επιστημονικής φαντασίας για παραδείγματα. Είδαμε το παράδειγμα της κινηματογραφικής ταινίας. Για άλλα ζωντανά πλάσματα ο κόσμος φαίνεται ριζικά διαφορετικός –και σ’ αυτό παίζει κρίσιμο ρόλο η λεγόμενη «συχνότητα αναλαμπής», δηλαδή το όριο του οπτικού συστήματος στον εντοπισμό περιόδων σκότους. Για άλλα ζώα ο κόσμος φαίνεται πολύ διαφορετικός απ' ό,τι σε μας, επειδή η συχνότητα αναλαμπής είναι διαφορετική από τη δική μας. Μια μύγα σε ένα σινεμά μπορεί να δει όχι μόνο την κίνηση των μεμονωμένων καρέ αλλά και τις επιπτώσεις του εναλλασσόμενου ρεύματος που τροφοδοτεί τα φώτα. Το οικιακό ρεύμα εναλλάσσεται με ρυθμό 50-60 κύκλους το δευτερόλεπτο. Συνεπώς οι επιτραπέζιες λάμπες αναβοσβήνουν με αυτό το ρυθμό. Μια μύγα που παρατηρεί μια κοινή λάμπα την βλέπει να αναβοσβήνει.
Η έννοια των φίλτρων της αντίληψης μας βοηθά να κατανοήσουμε το θέμα της συνέχειας και της ασυνέχειας. Ο κόκκος και το μέγεθος -οι δυο πλευρές του φιλτραρίσματος των πληροφοριών- παίζουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση μιας εμφανούς ασυνέχειας.
Το ερώτημα είναι το εξής: πού βρίσκεται η ασυνέχεια; Πού οριοθετείται το «χάσμα» ανάμεσα στις διαδοχικές χρονικές στιγμές; Στα παλιά ρολόγια, το χάσμα υπάρχει ανάμεσα στις ώρες και τα λεπτά, άντε και ανάμεσα στα δευτερόλεπτα. Στους μοντέρνους χρονογράφους το χάσμα υπάρχει ανάμεσα στα δέκατα ή τα εκατοστά του δευτερολέπτου. Στα ατομικά ρολόγια το χάσμα υπάρχει ανάμεσα στα δισεκατομμυριοστά ή τρισεκατομμυριοστά του δευτερολέπτου.
Όσο πιο μικροσκοπικά εξετάζουμε το χρόνο, τόσο πιο μικρά «παράθυρα» παρατήρησης ανοίγουμε. Μια ανθρώπινη καρδιά χτυπά κάτι παραπάνω από μια φορά το δευτερόλεπτο. Ο κεραυνός αστράφτει μέσα σε ένα εκατοστό του δευτερολέπτου. Το κομπιούτερ στο οποίο γράφω αυτές τις αράδες, εκτελεί μια εντολή λογισμικού κάθε νανοδευτερόλεπτο (δισεκατομμυριοστό του δευτερολέπτου). Μια φωτογραφική μηχανή μπορεί να «παγώσει» το χρόνο σε παράθυρα της τάξης πχ 1/1000 του δευτερολέπτου. Αυτά τα παράθυρα είναι κατάλληλα για να παρατηρήσουμε ακίνητη μιας μπάλα του τένις που κινείται με μεγάλη ταχύτητα. Οι σύγχρονες διατάξεις επιστημονικής φωτογραφίας έχουν ασύγκριτα μεγαλύτερη ακρίβεια με αποτέλεσμα να ανοίγουν παράθυρα προς κόσμους που δεν μπορούσε να αντιληφθεί κανείς ότι υπάρχουν.
Όμως πού βρίσκεται η «ασυνέχεια»; Αυτό είναι θέμα προοπτικής. Άλλωστε ας μην ξεχνάμε ότι ο παρατηρητής επηρεάζει και (κατά μία έννοια) δημιουργεί το παρατηρούμενο. Κι ας μην μπλέξουμε με το φευγαλέο κόσμο των ατόμων της ύλης. Για παράδειγμα στην οικολογία, μια ποικιλία βλάστησης είναι συνεχής ή ασυνεχής; Οι κοινωνικές τάξεις είναι ξεχωριστές στην κοινωνιολογία; Οι αλλαγές μεταξύ των πολιτισμών φανερώνουν ασυνέχεια μεταξύ των πολιτισμών; Όλα είναι θέμα προοπτικής και συνοχής της εμπειρίας.
Εδώ υπεισέρχεται αυτό που στην Ανάλυση Συστημάτων ονομάζεται «πρωτόκολλο παρατήρησης». Όσο μεγαλύτερο είναι το μέγεθος, τόσο πιθανότερο είναι ότι θα αντιληφθούμε κάποια αλλαγή που θα είναι αρκετά μεγάλη για να αξίζει να αποκληθεί ασυνέχεια. Από την άλλη μεριά, σε ένα σύστημα με μικρό μέγεθος, οι μικρές αλλαγές που σε διαφορετική περίπτωση θα παραβλέπονταν μπορεί να είναι αρκετά μεγάλες ώστε να φανερώσουν ασυνέχεια. Έτσι και το μικρό και το μεγάλο μέγεθος μπορούν να οδηγήσουν σε εμφανή ασυνέχεια.
Ένα παιδί που γεννιέται και μεγαλώνει παρουσιάζει προφανείς ασυνέχειες στην ανάπτυξή του, οι οποίες όμως δεν γίνονται πάντα αντιληπτές. Οι γονείς του παιδιού που ζουν μαζί του, δεν αντιλαμβάνονται εύκολα αυτές τις ασυνέχειες. Στα μάτια των γονιών, το παιδί-σύστημα εξελίσσεται συνεχώς και ομοιόμορφα. Όμως στα μάτια της θείας ή του θείου που το βλέπει μια-δυο φορές το χρόνο, η ασυνέχεια είναι εντονότατη. Στα μάτια του μακρινού συγγενή ή οικογενειακού φίλου που είχε να δει το παιδί πέντε χρόνια, η ασυνέχεια είναι τόσο έντονη που προκαλεί σοκ.
Έχοντας υπόψη μας όλα αυτά, μπορούμε να δούμε τα φαινόμενα γύρω μας με άλλο μάτι και να συνειδητοποιήσουμε πόσο δεσμευτική, παλιομοδίτικη και –τελικά- άχρηστη είναι η έννοια του νευτώνειου χρόνου. Θα έχετε ασφαλώς δει εκείνα τα θαυμάσια βίντεο που με την τεχνική time lapse ένα φυτό φαίνεται να περνά όλο τον κύκλο της ανάπτυξής του από την βλάστηση ως την ωρίμανση και στο θάνατο μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Για σκεφτείτε το λίγο: το φυτό είναι ένα κατεξοχήν «ακίνητο» ζωντανό ον, όμως αυτό είναι θέμα φίλτρου παρατήρησης, και ορισμού της ασυνέχειας. Επιταχύνοντας τεχνητά το χρόνο, ανοίγουμε ένα άλλο παράθυρο και βλέπουμε το φυτό όπως είναι πράγματι: ένα ζωντανό πλάσμα που γεννιέται, ζει και πεθαίνει…
Άραγε δεν θα ήταν ανείπωτα συγκλονιστικό να εφαρμοζόταν η ίδια τεχνική πάνω σε ένα ανθρώπινο πλάσμα; Ίσως και γι αυτό δεν εφαρμόστηκε ακόμα…
Θα έχετε ίσως δει την ταινία Koyaanisqatsi που χρησιμοποίησε κατά κόρο την αντίστοιχη τεχνική κινηματογράφησης αλλά με αντικείμενο ανθρώπινα πλήθη, καιρικά φαινόμενα και την κίνηση σε μια μεγαλούπολη. Είναι εκπληκτικό το τι νέα μοτίβα πληροφορίας δημιούργησε αυτό το νέο παράθυρο. Ολόκληρη η πόλη μετατρέπεται σε ζωντανό οργανισμό, πάλλεται από ζωή και κίνηση, νέα μοτίβα αναδύονται από την αύξηση της συχνότητας παρατήρησης, μια ριζικά νέα πραγματικότητα φαίνεται να αναδύεται. Σαν τον κάπταιν Κερκ ήπιαμε το σκαλοσιανό νερό που μας μετέφερε σε μια νέα διάσταση αντίληψης.
Όμως ποιος είπε ότι όλα τα φαινόμενα δεν είναι συνεχή; Όλα τα οργανωμένα συστήματα γεννιούνται, εξελίσσονται και πεθαίνουν ακολουθώντας τους ίδιους βασικούς νόμους. Θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να μπορούσαμε να δούμε ολόκληρο το Ηλιακό Σύστημα με τα μάτια ενός πλάσματος η διάρκεια της ζωής του οποίου είναι μερικά τρισεκατομμύρια χρόνια. Στα μάτια αυτού του πλάσματος, ολόκληρος ο Γαλαξίας θα ήταν ένας ταχύτατα περιστρεφόμενος δίσκος που θα καταυγαζόταν από αναρίθμητες λάμψεις ήλιων που μετατρέπονται σε νόβα και σουπερνόβα, από τη γέννηση και το θάνατο άστρων και ηλιακών συστημάτων, ολόκλήρος ο Γαλαξίας θα αποκτούσε άλλη υπόσταση, μεταβαλλόμενος σε ένα πραγματικά ζωντανό πλάσμα.
Αλλά μήπως κι ολόκληρο το Σύμπαν δεν θα μπορούσε να ειδωθεί κι αυτό σαν ζωντανό πλάσμα, από την εκρηκτική γέννηση του Μπιγκ Μπανγκ μέχρι την τελική του κατάρρευση –σύμφωνα με κάποιες κοσμολογικές αντιλήψεις- κι ίσως την αναγέννησή του με παρόμοιο τρόπο;
«Θα μπορούσε λοιπόν», αναρωτήθηκε κάποτε ο Ισαάκ Ασίμοφ, «όλα όσα βλέπουμε γύρω μας να είναι ο αφάνταστα αργός κύκλος της ανάσας –δεκάδες δισεκατομμύρια χρόνια εισπνοής και δεκάδες δισεκατομμύρια χρόνια εκπνοής- μιας μαύρης τρύπας με το μέγεθος του σύμπαντος; Και θα μπορούσε άραγε να υπάρχουν, χωριστά από το σύμπαν μας, με τρόπο που δεν μπορούμε να συλλάβουμε, πολλές άλλες μαύρες τρύπες με διαφορετικά μεγέθη, ίσως ένας άπειρος αριθμός απ’ αυτές που διαστέλλονται και συστέλλονται η κάθε μια στο δικό της ρυθμό;»
Δεν υπάρχει ούτε καταφατική, ούτε αρνητική απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Γιατί το σύμπαν είναι αρκετά μεγάλο για να περικλείει τα πάντα, ακόμα και τα αντιφατικά μεταξύ τους. Μόνο ο υπερφίαλος άνθρωπος νομίζει πως υπάρχουν Τελεσίδικες Απαντήσεις και Τελεσίδικες Θεωρίες. Το πραγματικό σύμπαν βρίσκεται πέρα από κάθε απάντηση, κάθε θεωρία…