Της Ματίνας Μαντά
Το άρθρο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο 8ο τεύχος του περιοδικού Unlocking the Truth
Ένα - όχι και τόσο γνωστό - έθιμο που τελείται κάθε χρόνο στην περιοχή της Θράκης και είναι γνωστό απ' τους γεροντότερους ως "Ο Πηγαδισμός των Ψυχών", φέρνει τον σύγχρονο λάτρη των ιδιαίτερων παραδόσεων αντιμέτωπο με μια ελληνική πραγματικότητα, που ωστόσο παραμένει άγνωστη. Δεν κατέχει την ίδια εξέχουσα θέση που γνωρίζουν ορισμένα δημοφιλέστερα κομμάτια της λαογραφικής μας παράδοσης. Κι αυτό, διότι το εν λόγω έθιμο παρουσιάζει ξεκάθαρα έναν χαρακτήρα τελετουργικό και αποκρυφιστικό, στην ουσία μια μορφή νεκρομαντείας. (Περιττεύει ν' αναφέρουμε ότι η Εκκλησία αφορίζει οτιδήποτε έχει σχέση με τα παραπάνω, γι' αυτό και δεν δόθηκε ποτέ στο έθιμο η δέουσα σημασία). Το περίεργο έθιμο είναι στην ουσία ένα μείγμα εκλαϊκευμένου χριστιανισμού, μαζί με τα κατάλοιπα της αρχαίας θρησκείας (ιδίως της Διονυσιακής) , αφού οι συγκεκριμένες πρακτικές λάμβαναν χώρα στην Ελλάδα απ' τα πανάρχαια χρόνια. Εάν παρατηρήσουμε την τεχνική του, αλλά και τους σκοπούς τέλεσης, εύκολα φτάνουμε στο συμπέρασμα πως πρόκειται για μορφή Νεκρομαντείας, που επέζησε απ' την αρχαιότητα ως σήμερα. Οι πρόσφυγες της ανατολικής Θράκης, μετά τον ξεριζωμό τους, μετέφεραν τα ήθη και τα έθιμα τους στη σημερινή Θράκη, στα χωριά όπου εγκαταστάθηκαν. Γενικά , η περιοχή της Ανατολικής Θράκης - απ' όπου και προήλθε το έθιμο - θεωρείται ως τόπος αναγέννησης αρχαίων παγανιστικών εθίμων, που όμως στο μεγαλύτερο μέρος τους έχουν χαθεί. Ακόμα και η αναβίωση ορισμένων εξ' αυτών, έχει πλέον χαρακτήρα κυρίως πολιτιστικό / φολκλορικό, έχοντας χάσει τον πρωταρχικό ιερό σκοπό τους.
Από τον κόσμο των πεθαμένων
Καθώς λοιπόν πρόκειται για τελετή νεκρομαντείας, καταλαβαίνουμε οτι σκοπός του εθίμου ήταν η ενημέρωση των ζώντων από τους εκλιπόντες, για το τι μέλλει γενέσθαι. Μ' άλλα λόγια, οι προφητείες από τον κόσμο των νεκρών βοηθούσαν τους ανθρώπους να πάρουν απαντήσεις σε τυχόν ερωτήματα που τους απασχολούσαν, αλλά και να δουν ξανά αγαπημένους νεκρούς. Λόγω της μακάβριας φύσης του εθίμου, ήταν αρκετά ανορθόδοξο. Πώς γινόταν όμως; Η τελετή γινόταν γύρω από ένα πηγάδι... Όλα ξεκινούν τις πρώτες πρωινές ώρες της Αναλήψεως, σαράντα μέρες μετά το Πάσχα. (σύμφωνα, ωστόσο, με τον Ζ. Φυλλαρίδη, ο Πηγαδισμός γινόταν την Κυριακή της Πεντηκοστής. Για την τέλεση του μάλιστα, χρησιμοποιούταν ένας καθρέφτης. ) Όσοι είχαν νεκρούς συγγενείς κι επιθυμούσαν να τους δουν και να πάρουν απαντήσεις για οτιδήποτε τους απασχολούσε, πήγαιναν σ' ένα από τα πηγάδια του χωριού, έσκυβαν πάνω απ' το στόμιο και κάλυπταν τα κεφάλια τους με μαύρα υφάσματα, κοιτάζοντας κατευθείαν μες στα σκοτεινά νερά, απ' όπου αντικαθρεφτίζονταν οι ψυχές των νεκρών: Καθώς ανέτειλε ο ήλιος και τα πρώτα χρώματα της μέρας διαδέχονταν το σκοτάδι, οι νεκροί φαίνονταν να προχωρούν αργά μέσα στα νερά του πηγαδιού... Πολλοί μάρτυρες που παρακολούθησαν τον Πηγαδισμό διαβεβαιώνουν ότι πράγματι έβλεπαν μπροστά στα μάτια τους το πλήθος των νεκρών και αναγνώριζαν αγαπημένα συγγενικά τους πρόσωπα, που πια δεν ήταν μαζί τους.
Σύμφωνα με μαρτυρία μιας ηλικιωμένης που είχε χάσει τον άντρα της το 1956, αντίκρισε τη μορφή του στο βάθος του πηγαδιού, αφού πρώτα παρακολουθούσε επί μια ώρα (!) το πέρασμα των ψυχών. Σύμφωνα με τον ισχυρισμό της μάλιστα, σήκωσε το κεφάλι του και την κοίταξε καθώς περνούσε, προτού χαθεί στα σκοτάδια του νερού. Ο ερευνητής Ζήσης Φυλλαρίδης (ο οποίος μας περιγράφει μια ελαφρώς διαφορετική εκδοχή του εθίμου, σύμφωνα με την οποία οι ψυχές δεν παρουσιάζονταν στα νερά του πηγαδιού, αλλά σ' έναν καθρέφτη που τοποθετούνταν στο στόμιο) μας περιγράφει κι άλλες μαρτυρίες: Η κυρία Βιργινία Μ. απ' το χωριό "Φυλακτό" του κεντρικού Έβρου ήταν μόλις 17 ετών όταν πήρε τις φίλες της και συγκεντρώθηκαν ανήμερα της Πεντηκοστής για να τελέσουν το έθιμο του καθρέφτη. Θέλανε να καλέσουν το πνεύμα της γειτόνισσας της, της κ. Χρυσής, προκειμένου να λάβουν απαντήσεις για θέματα που απασχολούσαν την κάθε μια. Ακολούθησαν όλα τα βήματα που απαιτούσε το τυπικό: Τοποθέτησαν τον καθρέφτη πάνω απ' το άνοιγμα του πηγαδιού (εννοείται ότι τα νερά του πηγαδιού πρέπει να είναι καθαρά από σκουπίδια και ότι γύρω απ' το πηγάδι δεν πρέπει να υπάρχουν δέντρα ή οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να προκαλέσει έλλειψη ορατότητας) και σε λίγα λεπτά άρχισαν να διαφαίνονται οι πρώτες σκιές...
Αρχικά, μες απ' τον καθρέφτη ξεκίνησαν να εμφανίζονται οι μορφές ορισμένων νεκρών που περνούσαν με τη σειρά, ενώ σε κάποια στιγμή φάνηκε το πρόσωπο της κυρίας Χρυσής. Η μορφή ήρθε στο κέντρο του καθρέφτη κι άρχισε να απαγγέλει στην κάθε παρευρισκόμενη ξεχωριστά ορισμένα πράγματα που επρόκειτο να συμβούν στη ζωή της. Αυτό που πρέπει, ωστόσο, να προσέξει όποιος τελεί το έθιμο, είναι ότι πρέπει να αφήσει τους νεκρούς να πουν αυτά που θέλουν εκείνοι: Η επικοινωνία με το νεκρό δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να γίνει με μορφή διαλόγου, ούτε να του απευθυνθούν ερωτήσεις. Αντίθετα, όσο διαρκεί η παρουσία του στον καθρέφτη πρέπει ν' αφεθεί να μιλήσει ελεύθερα και να δώσει τις προφητείες που ο ίδιος θέλει. Εντύπωση έκανε στην Βιργινία Μ. το ότι η νεκρή γειτόνισσα τους εμφανίστηκε με τα ρούχα που φορούσε στην κηδεία της. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της μάλιστα, είδε στον καθρέφτη κι άλλες ψυχές και συγκεκριμένα αυτή ενός συγγενή τους, του Χρήστου Μ. ο οποίος είχε πεθάνει λίγες μέρες μετά τον αρραβώνα του. Κι εκείνος φορούσε τα ρούχα με τα οποία τον είχαν κηδέψει. Την επόμενη χρονιά που τα κορίτσια επανέλαβαν το έθιμο, στον καθρέφτη εμφανίστηκε ένας γνωστός τους απ' την Ανατολική Θράκη που είχε πεθάνει το 1909 κατά τη διάρκεια της θητείας του στον Οθωμανικό στρατό. Όπως έλεγε, τον είδαν να είναι ντυμένος με νυχτικιές και να κρατά ένα βιβλίο.
Επίσης απ' το ίδιο χωριό, η κυρία Δέσποινα Τ. έκανε και κείνη το έθιμο, προσπαθώντας να επικοινωνήσει με την ψυχή του άντρα της, που είχε σκοτωθεί στον εμφύλιο του 1949. Ήταν πρωί της Πεντηκοστής του 1950 μετά τη λειτουργία στην εκκλησία, όταν πήραν τον καθρέφτη και στάθηκαν πάνω απ' το πηγάδι. Όπως διηγείται η ίδια, τον είδε να παρουσιάζεται με κομμένα πόδια και να φοράει τη στρατιωτική στολή. Ωστόσο, η όλη διαδικασία διεκόπη απότομα, καθώς μια από τις κοπέλες δεν άντεξε τη συγκίνηση και λιποθύμησε. Αυτό που σήμερα ακούγεται απίστευτο, εξωπραγματικό ή οφθαλμαπάτη, ήταν τότε για τους παλαιότερους κάτι απολύτως φυσιολογικό, που μπορούσαν να δουν όλοι. Οι μαρτυρίες είναι πολλές, καθώς πολλοί είχαν δει τους αγαπημένους τους, ξεσπώντας σε κλάματα και φωνές. Κάποιοι μάλιστα απ' τους νεκρούς σήκωναν το βλέμμα και κοίταζαν τους συγγενείς τους, ενώ οι περισσότεροι απλά βάδιζαν λυπημένοι. Παλιά εγχειρίδια θρακικής λαογραφίας κάνουν αναφορά στο έθιμο του πηγαδισμού των ψυχών (εν αντιθέσει με το διαδίκτυο , όπου δεν μπόρεσα να βρω καμία πληροφορία), ωστόσο ούτε στα αρχεία θρακικής λαογραφίας , ούτε σε τυχόν έντυπα όπου αναφέρονται θρακικές παραδόσεις βρίσκεται η παραμικρή αναφορά στο έθιμο του Πηγαδισμού των Ψυχών (μια εναλλακτική ονομασία του είναι "έθιμο του Καθρέφτη). Για αυτό και η αξιοπιστία του θα μπορούσε να είχε τεθεί υπό αμφισβήτηση εάν δεν υπήρχαν περεταίρω στοιχεία και ζωντανές μαρτυρίες.
Μαρτυρίες επίσης συγκέντρωσε και ο σύγχρονος λαογράφος της Θράκης, κ. Βασίλειος Μιχαηλίδης, ένας απ' τους λίγους που ασχολήθηκαν με τα πνευματικά φαινόμενα της θρακικής γης. Οι νεότερες πληροφορίες και μαρτυρίες προέρχονται από πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης και προπάντων στους παλιούς κατοίκους της Μακράς Γέφυρας , που σήμερα βρίσκονται τα χωριά του κεντρικού Έβρου, γύρω απ' το Σουφλί και το Διδυμότειχο. Έτσι λοιπόν, το έθιμο γινόταν αρχικά σε πέντε ελληνικά χωριά, στην περιοχή Μακράς Γέφυρας της Ανατολικής Θράκης: Την Σιταριά, το Καρα - Ηλί, το Τσιφλικάκι, το Κωστί και το Καβακλί. Το "έθιμο του Καθρέφτη" ή "Πηγαδισμός των ψυχών" είναι ένα αφανές, μοναδικό έθιμο του ελληνικού χώρου, σχεδόν τελείως άγνωστο, που αποτελεί επί της ουσίας συνέχεια της αρχαιοελληνικής Νεκρομαντείας, με την οποία φέρει τόσα κοινά χαρακτηριστικά. Είτε τελείται με , είτε χωρίς καθρέφτη, πάντα λαμβάνει χώρα σ' ένα πηγάδι, απ' το οποίο οι νεκροί ξεπηδούν μια και μοναδική μέρα το χρόνο για να ψιθυρίσουν τα μυστικά τους.
Στοιχειωμένα πηγάδια
Πέραν του θρακικού εθίμου, θρύλοι για πηγάδια υπήρχαν στο παρελθόν σε κάθε μέρος της ελληνικής υπαίθρου. Ιστορίες για "στοιχειά" που κατοικούσαν μέσα σ' αυτά, κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα τα παλαιότερα χρόνια. Μια απ' αυτές μας λέει ότι στη Χίο, κοντά στον Άγιο Ευστράτιο, βρίσκεται ένα αβαθές πηγάδι, που όμως είναι γεμάτο στοές και καμάρες. Σχεδόν κάθε νύχτα, τα μεσάνυχτα, βγαίνει μέσα απ' το πηγάδι ένας μυστηριώδης άντρας, καβάλα σ' ένα άγριο άλογο. Τρέχει γρήγορα στους δρόμους της περιοχής και ύστερα από λίγο ξαναπηδά μες στους σκοτεινούς λαβυρίνθους του πηγαδιού. Κανείς δεν ξέρει ποιος (ή τι) είναι και λέγεται πως , όποιος πιεί νερό απ' το πηγάδι του άγνωστου καβαλάρη, τρελαίνεται. Επίσης στη Χίο, σ' ένα άλλο πηγάδι, λέγεται ότι έβγαινε και καθόταν στο στόμιο ένα μαύρο στοιχειό, που όμως θεωρούταν άκακο. Κανέναν δεν πείραζε και όταν έβλεπε μια όμορφη κοπέλα, την καλούσε να πάει κοντά του. Αν το κορίτσι δεχόταν, της έκανε πολλά δώρα, αν αρνιόταν, ξανάπεφτε μες στο πηγάδι, λυπημένο για την απόρριψη. Στη Νάξο πάλι, το στοιχειό του πηγαδιού δεν είναι ανθρωπόμορφο, αλλά ζωόμορφο: στο πηγάδι "Κρηνί", στον Απείρανθο της Νάξου, κατοικεί ένα στοιχειό, που παρουσιάζεται κάθε φορά και ως διαφορετικό ζώο, ενώ στο πηγάδι "Καραβά", το στοιχειό είναι μια γάτα που... υφαίνει.
Τέτοιες περίεργες ιστορίες αφθονούν στις σελίδες της ελληνικής λαογραφίας, όπως βλέπουμε και στις "Παραδόσεις" του Ν. Πολίτη. Στη Θεσσαλία, στην περιοχή Ορθή Πέτρα, ο θρύλος λέει ότι υπήρχε πηγάδι με πεντακάθαρο νερό, που όμως κατοικούταν από ένα πολύ επικίνδυνο στοιχειό. Η Λάμια (άλλοι την αποκάλεσαν "Δαιμόνισσα") που κοιμόταν μες στο πηγάδι είχε καταδικάσει πολλούς και πολλές στα μαύρα βάθη του, γι' αυτό και η περιοχή θεωρούταν καταραμένη. Κανείς δεν τολμούσε να πλησιάσει το πηγάδι: το δαιμονικό στοιχειό τον άρπαζε και τον έστελνε στο θάνατο. Μόνο έναν δεν κατάφερε να σκοτώσει: έναν ωραίο άντρα, που είχε δει από μακριά κι έβαλε σκοπό να θανατώσει και κείνον. Πήρε την μορφή μιας πανέμορφης γυναίκας και, θέλοντας να παρασύρει τον νεαρό, άρχισε να κλαίει κοντά στο πηγάδι της. Μόλις ο νέος είδε την άγνωστη κοπέλα, τη ρώτησε γιατί κλαίει. Του εξήγησε ότι έχασε στο πηγάδι το χρυσό της δαχτυλίδι, καθώς έσκυβε να πάρει νερό. Ο νέος της υποσχέθηκε να της φέρει το δαχτυλίδι της, αφού την έβαλε να του υποσχεθεί κι αυτή ότι έπειτα θα τον παντρευόταν. Δεν ήξερε ότι η πανέμορφη μελαχρινή, ήταν στην πραγματικότητα η φρίκη που κατοικούσε στον πάτο του πηγαδιού. Ανυποψίαστος, βούτηξε στο καταραμένο πηγάδι. Όσο πιο βαθιά κατέβαινε όμως, τόσο ο τρόμος έσφιγγε την ψυχή του, γιατί αντί για δαχτυλίδι, έβλεπε νερόφιδα και νεκροκεφαλές... Κι όταν έκανε ν' ανέβει στην επιφάνεια, είδε τη φριχτή όψη του θηλυκού στοιχειού. Δεν έμοιαζε πια με την ωραία άγνωστη και μες απ' το αποκρουστικό του γέλιο ξεπετάγονταν σουβλερά δόντια... Ένας άλλος θρύλος, μας έρχεται απ' την Καρδίτσα:
Στο χωριό "Γοργοβίτες" Καρδίτσας, υπάρχει ένα πηγάδι που λέγεται "το πηγάδι της Παναγίας". Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, πέρασε μια μέρα απ' το σημείο εκείνο ο Τούρκος μπέης και θέλησε να πιει νερό. Το πηγάδι ήταν καλοχτισμένο, με μια μεγάλη πέτρα στο στόμιο του και ο Τούρκος το θαύμασε: "Μπρε, ποιος Γκιαούρης έφερε την κοτρόνα εδώ;" Πριν τελειώσει τα λόγια του, η πέτρα του πηγαδιού ράγισε απ' το "κακό μάτι" του μπέη. Το πηγάδι παραμένει ραγισμένο ως σήμερα. Η πιο παράξενη, ίσως, ιστορία μας έρχεται από την Κρήτη. Συγκεκριμένα, απ' την περιοχή "Θραψανό" και αφορά το θρύλο της Παναγιάς της Πηγαδιώτισσας. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με κάποιο στοιχειό, αλλά με ένα θαύμα (;) που λαμβάνει χώρα έξω απ' την εκκλησία. Συγκεκριμένα, αν τύχει και πέσει στο πηγάδι άνθρωπος, όχι μόνο δεν πνίγεται, αλλά το πηγάδι "ξερνάει" το νερό του, με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να βγαίνει απ' το πηγάδι σώος και αβλαβής. Το θρύλο μας σώζει ο Αντρέας Κορνάρος στη διαθήκη του, που έγραψε στις 10/3/1611 και επαναφέρει ο λαογράφος Βασίλης Χαρωνίτης: "Σ' ένα χωριό της Κρήτης, το λεγόμενον Θραψανόν, είναι ναός της Υπεραγίας και τον ονομάζουσιν η Κυρία η Πηγαδιώτισσα. Έμπροσθεν της εκκλησίας βρίσκεται ένα πηγάδι, τέσσερα μέτρα βαθύ...Σε τουτο το πηγάδι γίνεται θαύμα εξαίσιον απο την χάριν και την δύναμιν της Υπεραγίας Θεοτόκου και δια αυτό την αποκαλούσιν "Πηγαδιώτισσα". Διότι πολλάκις συνέβη κι έπεσε έσω άνδρας ή γυναίκα, καθώς σπρώχνουν ο ένας τον άλλον , ποιος να γεμίσει πρώτος την στάμναν και - ω θαύμα εξαίσιον - ξεχειλίζει το ύδωρ είς το χείλος του πηγαδιού και βγάζει τον άνθρωπον υγιή τε και άβλαβον..."
Ο Εμμανουήλ Μαυραντωνάκης αναφέρει τη μαρτυρία του, σύμφωνα με την οποία ήταν μόλις 14 ετών όταν πήγε μια μέρα στη γιαγιά του, να πάρει σταφίδες. Του ζήτησε να πάει να της φέρει μια σακούλα αλεύρι και ο νεαρός καβάλησε το γάιδαρο και πήγε. Μόλις έφτασε στο πηγάδι σταμάτησε, να δροσιστεί το ζωντανό και ο ίδιος, μόλις όμως καβαλήκεψε ξανά το γάιδαρο, αυτός τινάχτηκε και τον πέταξε μες στο πηγάδι. Προτου προλάβει να τρομοκρατηθεί, τα νερά φούσκωσαν και τον πέταξαν έξω. Διηγήθηκε την περιπέτεια του στους γονείς του, που πήγαν αμέσως κι έκαναν την προσευχή τους στην Πηγαδιώτισσα. Εδώ αξίζει ν' αναφερθεί πως ένα παρεμφερές φαινόμενο παρατηρείται και σ' ένα άλλο πηγάδι, εκτός του ελληνικού χώρου. Στην Εσθονία, στην περιοχή Tuhala, βρίσκεται το "πηγάδι των μαγισσών" (Witches Well). Η ημερομηνία ίδρυσης του χρονολογείται πάνω από τρεις χιλιάδες χρόνια πριν. Έχει πολύ μικρό βάθος (σχεδόν 2,5 μέτρα), αλλά μετά από δυνατή βροχή το νερό ξεχειλίζει και πλημμυρίζει όλη τη γύρω περιοχή. Οι επιστήμονες τεκμιριώνουν απόλυτα το φαινόμενο, καθώς ο υπόγειος ποταμός δεν αντέχει να συγκρατήσει το νερό που εισέρχεται από τις βροχοπτώσεις και το "ξερνάει" μέσω του στομίου του πηγαδιού. Καταρρίφθηκαν έτσι οι πεποιθήσεις των ντόπιων, που τα παλιότερα χρόνια πίστευαν οτι για τις πλημμύρες ευθύνονταν οι μάγισσες που ζούσαν στο υπέδαφος. Μια άλλη παράδοση καταγράφει ο Νικόλαος Πολίτης και λέγεται "Η Οσκιά της Γριάς".
Σε μια γειτονιά της Ερμούπολης, είχε πεθάνει η μητέρα μιας γυναίκας και οι γειτόνισσες της είχαν μαζευτεί τη νύχτα σ' ένα διπλανό σπίτι κάτω από μια αναμμένη λάμπα κι έκαναν "νυχτέρι". Έξω από το σπίτι υπήρχαν τρία πηγάδια και μάλιστα σε αρκετή απόσταση μεταξύ τους. Έβλεπαν, λέει, μια σκιά να βγαίνει σαν ατμός έξω από κάθε πηγάδι, σχηματίζοντας κάτι σαν ζοφερό σύννεφο. Ήταν, άραγε, η ψυχή της νεκρής μητέρας; Κάπου εδώ όμως τίθεται ένα ερώτημα: Βάσει των λαϊκών αντιλήψεων της παλαιότερης εποχής, είναι οι Σκιές που υποτίθεται ξεπηδούν απ' το βάθος των πηγαδιών; Ή είναι τα πηγάδια, που απ' τη φύση τους σχηματίζουν έναν δίαυλο εκτόνωσης και "αναπνοής" του ενεργειακού πεδίου που συσσωρεύεται στην επιφάνεια του πλανήτη; (J. Bright, Μυστική Ελλάδα τ. 9). Μήπως η διάνοιξη ενός πηγαδιού δημιουργεί ταυτόχρονα έναν "δρόμο" ανάμεσα στην επιφάνεια της γης και τα κατώτερα στρώματα της, επιτρέποντας έτσι να "ανέβουν" προς τα πάνω διάφορες μορφές ενέργειας; Λαμβάνοντας υπόψιν αυτήν τη θεωρία, θα μπορούσαμε ίσως να ισχυριστούμε ότι το πηγάδι είναι μία πύλη, ένα τούνελ όπου στο ένα του άκρο υπάρχει ο κόσμος μας, όπως τον ξέρουμε, ενώ στη σκοτεινή του πλευρά, στο βάθος, οι "κοιμισμένες" μορφές ενέργειας (και όχι τρομακτικά πλάσματα του κινηματογράφου) της γης , που αναδύονται μέσω του πηγαδιού στην επιφάνεια, ακριβώς όπως ξεπηδά η "κοιμισμένη" λάβα από τον κρατήρα ενός ηφαιστείου.
Η άλλη πλευρά του καθρέφτη
"Είμαι εγώ που κοιτάζω μέσα, η είναι αυτός ο άλλος που κοιτάζει έξω; Και ποιος τελικά είμαι εγώ, που κοιτάζω ποιον;"
Μια ερώτηση και ο καθρέφτης γίνεται πύλη για την είσοδο μας σε ανεξερεύνητα εσωτερικά μονοπάτια. Μια ερώτηση, που δε θα κάναμε χωρίς την παρουσία του (Ειρήνη Λεονάρδου, "Ανεξήγητο", τ. 203) . Εάν αναλύσουμε τις ψυχολογικές / αρχετυπικές προεκτάσεις του καθρέφτη, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με μια πληθώρα πληροφοριών. Ο πατέρας της ψυχανάλυσης, Sigmund Freud, είχε πει τη φράση "Ο ψυχαναλυτής θα πρέπει να είναι εντελώς ανέκφραστος προς τον ασθενή και -όπως ένας καθρέφτης- δεν θα πρέπει να δείχνει τίποτε άλλο πέρα από αυτό που του δείχνουν". Ο Leonardo Da Vinci είχε δημιουργήσει ένα σκίτσο με μια μάγισσα να χρησιμοποιεί μαγικό καθρέφτη, ενώ ο περίφημος John Dee (μάγος, αστρολόγος και σύμβουλος της βασίλισσας Ελισάβετ) χρησιμοποιούσε έναν μαύρο καθρέφτη από οψιδιανό για επίκληση πνευμάτων, που σήμερα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο. Πέραν της Βρετανίας, "μαγικοί" καθρέφτες είχαν χρησιμοποιηθεί και στην αρχαία Αίγυπτο (αρχαιολόγοι μάλιστα είχαν ανακαλύψει καθρέφτη που είχε σκαλισμένο στη βάση του το κεφάλι του θεού - κροκόδειλου Σομπέκ) , ενώ στην αρχαία Ρώμη υπήρχαν οι Specularii (= κατοπτρομάντεις).
Η λέξη βγαίνει απ' το λατινικό "speculum" (= κάτοπτρο, καθρέφτης), αν και με την πάροδο του χρόνου έχασε τη σημασία της και κατάντησε να σημαίνει τον κερδοσκόπο (σπεκουλαδόρος). Στο έθιμο του Καθρέφτη που αναφέραμε πιο πάνω, οι κάτοικοι έβλεπαν (;) τις μορφές των αγαπημένων νεκρών στην επιφάνεια ενός καθρέφτη ή στα νερά του πηγαδιού - ανάλογα με την παραλλαγή του εθίμου και τις περιγραφές των λαογράφων. Είτε στη μια περίπτωση είτε στην άλλη, τόσο ο κανονικός καθρέφτης, όσο και η επιφάνεια του νερού, χρησιμεύουν ως κάτοπτρο, παρέχοντας ακριβώς την ίδια δυνατότητα χρήσης σ' όσους συμμετείχαν στη νεκρομαντεία αυτή. Παρατηρούμε λοιπόν, ότι όχι μόνο ένας καθαυτός καθρέφτης, αλλά και μια επιφάνεια νερού "παγιδεύουν" τις αντανακλάσεις, προσφέροντας έτσι πληθώρα μύθων αλλά και ψυχολογικής μελέτης. Ας μην ξεχνάμε τον πασίγνωστο μύθο του Νάρκισσου, ο οποίος είχε τέτοια ψύχωση με το νερένιο του είδωλο, ώστε εν τέλει οδηγήθηκε στο θάνατο. Εξίσου γνωστός είναι ο νέο - αστικός θρύλος της Bloody Mary και την υποτιθέμενη επίκληση του φαντάσματος μπροστά στον καθρέφτη του μπάνιου. Σε ψυχολογική κλίμακα, οι παραπάνω μύθοι αποκτούν νέα υπόσταση στα μάτια του μελετητή: Ως "Νάρκισσος" θα μπορούσε να περιγραφεί ο καθένας απο μας, αφού - ειδικά στη σημερινή εποχή των selfies και των φίλτρων του κινητού μας - η λατρεία απέναντι στο είδωλο μας καθίσταται πιο σύγχρονη από ποτέ, με ό,τι συνέπειες αυτό συνεπάγεται στην ψυχοκοινωνική συμπεριφορά.
Όσον αφορά το θρύλο της Bloody Mary, o λαογράφος Alan Dundes υποστηρίζει ότι το όλο τελετουργικό είναι άμεσα συσχετιζόμενο με τη γυναικεία περίοδο! Όντως, ο χώρος του μπάνιου, το ματωμένο φουστάνι και το τρομαγμένο κορίτσι μπροστά στον καθρέφτη, παραπέμπουν στη γυναικεία φύση και θα μπορούσε όντως ν' αποτελεί ένα "τελετουργικό" - όχι επίκλησης ενός φαντάσματος, αλλά μετάβασης: το μικρό κορίτσι γίνεται γυναίκα κι αυτό το τρομάζει. Μ' άλλα λόγια, σύμφωνα με την συγκεκριμένη ψυχολογική θεωρία, το φάντασμα της Bloody Mary στον καθρέφτη, δεν είναι τίποτα παραπάνω απ' τη μελλοντική, σεξουαλικά ώριμη εικόνα του εαυτού που βλέπει το κορίτσι στον καθρέφτη και σοκάρετε. Στον ελληνικό χώρο, είναι πολλές οι παραδόσεις και τα τυπικά που αφορούν καθρέφτες: Μόλις κάποιος πεθάνει, σκεπάζουν τους καθρέφτες στο σπίτι του, λόγω της πεποίθησης ότι μπορεί η ψυχή τους να παγιδευτεί σ' αυτούς και να μην συνεχίσει το ταξίδι της για την άλλη πλευρά. Πέραν του φόβου ότι ο πεθαμένος μπορεί να εγκλωβιστεί σε μια ενδιάμεση διάσταση, υπήρχε και η πεποίθηση ότι, εάν το πνεύμα του νεκρού μπει στον καθρέφτη, θα μπορούσε να "τραβήξει" μαζί και κάποιον απ' τους υπόλοιπους συγγενείς... Μια άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι οι καθρέφτες καλύπτονται για να μη δει ο νεκρός το πρόσωπο του και φοβηθεί... Τέλος, ένας γιατρός έδωσε την εξήγηση ότι απλώς δεν είναι πρέπον οι πενθούντες και οι συγγενείς των να περιποιούνται την εξωτερική τους εμφάνιση τις πένθιμες στιγμές, γι' αυτό οι καθρέφτες οφείλουν να καλύπτονται.
Θα μπορούσαμε λοιπόν να ισχυριστούμε, οτι στην ελληνική - και όχι μόνο - αντίληψη, οι καθρέφτες λειτουργούν ως ψυχοπαγίδες... Όχι μόνο στην περίπτωση των θανάτων, αλλά και των γεννήσεων: Μέχρι πρότινος απέφευγαν να τοποθετούν τα κρεβατάκια των μωρών μπροστά στον καθρέφτη, από φόβο οτι το γυαλί μπορεί να παγιδεύσει την ψυχή του και κατ' επέκταση αυτό να οδηγήσει στο θάνατο του βρέφους. Αλλά και τα "εφτά χρόνια γρουσουζιάς" , που υποτίθεται συνοδεύουν όποιον κάνει το λάθος και σπάσει έναν καθρέφτη, οφείλονται ακριβώς σ' αυτήν την πεποίθηση - ότι δηλαδή ο καθρέφτης έχει πια απορροφήσει ένα κομμάτι της ψυχής του ιδιοκτήτη του! Μόνη "θεραπεία" για την 7χρονη γρουσουζιά είναι να σπάσεις τα ήδη σπασμένα κομμάτια σε τόσο μικρούτσικα θρύψαλα, ώστε ο καθρέφτης να γίνει σχεδόν σκόνη και να μην μπορεί ν' αντικατοπτρίσει τίποτα πια. Εκτός Ελλάδας, στον αμερικάνικο Νότο, βύθιζαν τα σπασμένα κομμάτια στο τρεχούμενο νερό, ώστε τυχόν κακοτυχία να παρασυρθεί μακριά.
Ο καθρέφτης της γοργόνας κι άλλοι "γυάλινοι" θρύλοι:
Οι σειρήνες των παλιών ναυτικών μύθων υποτίθεται κάθονταν στα βράχια, τραγουδούσαν μαγικά και κρατούσαν καθρέφτες. Ο μύθος αυτός από μόνος του μας δίνει πληθώρα ψυχολογικών εκτάσεων: Το μοτίβο της σειρήνας (= γυναίκα - παγίδα) συνδέεται μ' αυτό της ρηχότητας και της ματαιοδοξίας (= καθρέφτης). Τ' αποτέλεσμα είναι ο "πνιγμός" του αρσενικού, που - αδύναμο πια από πυγμή και βούληση - "βυθίζεται" στην (αυτό)καταστροφή, εξαιτίας του πονηρού θηλυκού. Γενικά, οι μύθοι και τα παραμύθια που περιέχουν το μοτίβο του καθρέφτη είναι άφθονα. Στην ελληνική μυθολογία, ο Πυθαγόρας είχε διδαχθεί τη μαντική τέχνη απ' τις μάγισσες της Θεσσαλίας, έχοντας στραμμένο έναν καθρέφτη προς το φεγγάρι. Οι ίδιες δε, έγραφαν τις προβλέψεις τους πάνω στην επιφάνεια του καθρέφτη χρησιμοποιώντας αίμα. Στην αρχαία Κίνα, λέει ο θρύλος, ο κόσμος μας κι ο κόσμος του Καθρέφτη ήταν ένα... Υπήρχε δυνατότητα επικοινωνίας και μετάβασης απ' τον έναν κόσμο στον άλλο και οι δυο τους συνυπήρχαν ειρηνικά. Μέχρι την ημέρα, που τα όντα στον Καθρέφτη άρχισαν να γίνονται απειλητικά για τους ανθρώπους και η επικοινωνία μαζί τους μη ασφαλής.
Οι άνθρωποι κατάλαβαν πως τα πλάσματα του καθρέφτη ήταν χαοτικά και ο κόσμος τους το Χάος... Και καθώς ο κόσμος του Καθρέφτη άρχισε να απειλεί την υπόσταση του δικού μας, επενέβη ο Κίτρινος Αυτοκράτορας. Εκφωνώντας ένα πανίσχυρο ξόρκι, εγκλώβισε τις Σκιές στον κόσμο του Καθρέφτη και διέκοψε τις προσβάσεις. Τις ανάγκασε να ζουν εκεί υπνωτισμένες, καταδικασμένες να μιμούνται μηχανικά τις κινήσεις των θνητών, κάθε φορά που αυτοί κοιτάζουν το είδωλο τους στον καθρέφτη, μπροστά απ' την κλειστή πύλη του. Όμως, παρόλο που το ξόρκι του μάγου αυτοκράτορα ήταν πανίσχυρο, δεν ήταν αιώνιο. Έτσι, λέει ο μύθος, θα έρθει η μέρα που οι Σκιές του καθρέφτη θα ξυπνήσουν απ' τον υπνωτισμό τους, οι πύλες θα σπάσουν και τα όντα του Χάους θα ξεχυθούν στον κόσμο μας... Στο μεσαίωνα, ήταν αποθαρρυντική η χρήση του καθρέφτη για τις απλές κοπέλες, καθότι θεωρούταν εργαλείο που χρησιμοποιείται στη μαγεία (και όντως χρησιμοποιείται). Υπάρχουν μεσαιωνικές γκραβούρες που απεικονίζουν κοπέλες να κοιτάζονται στον καθρέφτη και ακριβώς δίπλα τους να τις περιπαίζουν δαίμονες. Παρολ' αυτά, συνέχισε ν' αποτελεί δημοφιλές εργαλείο στα χρόνια εκείνα - μαγικό ή όχι. Πρόσωπα της υψηλής κοινωνίας, όπως η Αικατερίνη των Μεδίκων και ο Ερρίκος ο IV, φέρεται να είχαν "μαγικούς" καθρέφτες, απ' τους οποίους ζητούσαν συμβουλές, όπως ακριβώς δηλαδή έκανε η σατανική μητριά της Χιονάτης, στο ομώνυμο παραμύθι. Γενικά, ο Σατανάς δεν είναι άσχετος με τους καθρέφτες... Και παρόλο που δεν αποτελούν τίποτα περισσότερο από ένα κράμα γυαλιού και ασημιού, υπάρχει μια φράση που λέει: "αν κοιτάζεις διαρκώς στον καθρέφτη, θα δεις τον διάβολο..."
Πηγές: 1) Νεκρομαντεία στη σύγχρονη Θράκη: Το παράδοξο έθιμο του καθρέφτη. Ζήσης Φυλλαρίδης, "Σκοτεινή Ελλάδα" (ειδ. έκδοση του περιοδικού "Μυστική Ελλάδα)
2) Ο Πηγαδισμός των Ψυχών στη Θράκη. Ιωάννης Καρυοφυλλάκης, περιοδικό "Mystery", τ. 80
3) Τα δαιμονονήσια του Αιγαίου: Στοιχειωμένα πηγάδια. Παναγιώτης Δευτεραίος, περιοδικό "Mystery", τ 92
4) Μαύρες πύλες στην Ελλάδα: Οι τόποι εμφάνισης των σκοτεινών όντων. Jonathan Bright, "Μυστική Ελλάδα", τ. 9
5) Η Κρήτη των Θρύλων: Η Πηγαδιώτισσα. Βασίλης Χαρωνίτης, εκδ. Κρητικά Γράμματα
6) Μύθοι και θρύλοι της Θεσσαλίας: Το πηγάδι της Παναγίας, Μαρούλα Κλιαφα εκδ. Κέδρος
7) Το πηγάδι της Δαιμόνισσας, Δημ. Λαγός . Περιοδικό "mystery", τ. 5
8) Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου. Ειρήνη Λεονάρδου. Περιοδικό "Ανεξήγητο" τ. 203