Της Σταυρούλας Κωνσταντοπούλου, Αρχαιολόγος
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 8ο τεύχος του περιοδικού Unlocking the Truth
"Cooking" Astrological Intelligence is a Timeless Practice.
H συγκέντρωση μυστικών πληροφοριών ή ευρύτερα η κατασκοπεία αποτελεί ίσως τον παλαιότερο τρόπο μελλοντολογίας και προφητείας. Οι πρώτοι κατάσκοποι ή μυστικοί πράκτορες ήταν οι προφήτες, οι μάντεις και οι αστρολόγοι υπό την έννοια ότι ήταν εκείνοι που παρατηρούσαν, συγκέντρωναν αλλά και αποκρυπτογραφούσαν τους οιωνούς και τα μυστικά σημάδια του ουρανού που έστελναν οι θεοί.
Οι αρχαίες πηγές μας πληροφορούν ότι τόσο η οιωνοσκοπία, όσο και η παρατήρηση των κινήσεων των πλανητών αποτελούσε μία συχνή πρακτική πριν την απόφαση και εκτέλεση οποιασδήποτε στρατιωτικής επιχείρησης. Μέσα λοιπόν στο ευρύτερο πλαίσιο προετοιμασίας για την έναρξη μίας εκστρατείας ή τη διεξαγωγή μίας μάχης (ανθρώπινο δυναμικό, στρατηγικό πλάνο, προμήθειες, επιλογή θέσης σύγκρουσης κτλ.) η συγκέντρωση πληροφοριών και η ορθή ερμηνεία των μηνυμάτων από τους ουρανούς έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο.
Προβλήματα στην Πανσέληνο
Υπάρχουν παραδείγματα όπου ο ίδιο το ουράνιο «μυστικό σημάδι» μπορούσε να ευνοήσει το ένα στρατόπεδο, ενώ έφερνε την καταστροφή του αντιπάλου. Ένα τέτοιο ιστορικό περιστατικό πραγματοποιήθηκε την παραμονή της αναχώρησης του Αθηναϊκού στόλου από τη Σικελία τον Αύγουστο του 412π.κ.Ε. όπου και σημειώθηκε μία έκλειψη σελήνης. Ο Αθηναϊκός στόλος υπό την αρχηγία του στρατηγού Νικία είχε ήδη περάσει τα τελευταία δύο χρόνια μαχόμενος εναντίον της πόλης των Συρακουσών, και ήταν έτοιμος να επιστρέψει στην Αθήνα μετά από μία σφοδρή ήττα από τις δυνάμεις των Συρακούσιων. Τη νύχτα της 28ης Αυγούστου, η σελήνη πάνω από τη Σικελία σκοτείνιασε και πήρε ένα βαθύ σκούρο κόκκινο χρώμα. Ο Νικίας αποφάσισε να ματαιώσει την αναχώρηση του στόλου μέχρι την έλευση μιας πιο ευνοϊκής αστρολογικά ημέρας. Με την αθηναϊκή αρμάδα καθηλωμένη στο λιμάνι οι Συρακούσιοι αντιλήφθηκαν τι συμβαίνει και αποφάσισαν να επιτεθούν. Χωρίς καμία προειδοποίηση μπλόκαραν την έξοδο του λιμανιού και παγίδευσαν τα πλοία του αντιπάλου. Κάποιος λοιπόν θέτει την ερώτηση, μα πώς γίνεται μία έκλειψη σελήνης να ήταν η αιτία για αυτή την τραγική ήττα του αθηναϊκού στόλου στη Σικελία;
Πριν απαντήσουμε αυτή την ερώτηση χρειάζεται να τονίσουμε τον σημαντικό ρόλο που έπαιζαν ανάλογα ουράνια φαινόμενα για τον αρχαίο κόσμο. Κοιτώντας το παρελθόν από τον 21ο αιώνα είναι πραγματικά εύκολο να χλευάσουμε το φόβο του Νικία απέναντι στην συγκεκριμένη πανσέληνο. Να σημειωθεί εδώ πως οι ηλιακές και οι σεληνιακές εκλείψεις μπορούσαν να προβλεφθούν και να εξηγηθούν λογικά με βάσεις αστρονομίας στον αρχαίο κόσμο. Παρόλο αυτά θεωρούνταν ταυτόχρονα και οιωνοί που προ-οικονομούσαν την έλευση γεγονότων και συνήθως όχι ευχάριστων. Ο ιστορικός Θουκυδίδης αναφέρει στην ιστορία του πως ο Νικίας είχε τη φήμη ενός προληπτικού ανθρώπου. Σημειώνει πως κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης σεληνιακής έκλειψης ο Νικίας συμβουλευόταν με μεγάλη αγωνία τους ιερείς, ζητώντας μία καθοδήγηση καθώς η Σελήνη φαινόταν να σκοτεινιάζει σε ακανόνιστα χρονικά διαστήματα. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον απόπλου υπό αυτές τις συνθήκες δεν αποτελούσε έναν καλό οιωνό. Η απόφαση για αναβολή της αναχώρησης μέχρι να έρθουν καλύτερες μέρες πάρθηκε από το Νικία και η κατάληξη γνωστή. Ανάλογα παραδείγματα από διαφορετικές ιστορικές περιόδους υπογραμμίζουν ακριβώς τη σημασία των αστρονομικών παρατηρήσεων και το πώς αυτές οι πληροφορίες είχαν μεγάλη βαρύτητα στη λήψη αποφάσεων.
Μυστικά Αυτοκρατορικά Ωροσκόπια
Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στην προσωπική τους ασφάλεια και στην εμπιστοσύνη που έδειχνε ο στρατός στο πρόσωπό τους, καθώς υπάρχουν πολλά περιστατικά που ανεξέλεγκτες στρατιωτικές δυνάμεις δολοφόνησαν ή εκθρόνισαν τον αυτοκράτορα. Επομένως, κάθε πληροφορία που αφορούσε την αυτοκρατορική προσωπική ζωή συμπεριλαμβανόταν στην ατζέντα των μυστικών υπηρεσιών κατασκοπίας της εποχής. Η χρήση της αστρολογίας από συγκεκριμένους αυτοκράτορες, υψηλούς αξιωματούχους και στρατηγούς ήταν συχνή. Εδώ η αστρολογική πληροφορία γίνεται εργαλείο εσωτερικής κατασκοπείας βοηθώντας όχι μόνο στη λήψη των καλύτερων αποφάσεων, αλλά και τα ίδια τα μηνύματα των ουρανών μπορούσαν να προειδοποιήσουν τον αυτοκράτορα για μελλοντικούς σφετεριστές του θρόνου τους. Η ίδια όμως η εμπιστοσύνη στην αστρολογική πληροφορία αποτελούσε συχνά δίκοπο μαχαίρι. Το ίδιο εύκολα που ένα προσωπικό γενέθλιο ωροσκόπιο μπορεί να αποκαλύψει τη προοπτική για την αυτοκρατορική εξουσία, πιθανούς εχθρούς και συμμάχους με τον ίδιο τρόπο αποκάλυπτε και πληροφορίες που αφορούσαν κινδύνους, περιορισμούς ακόμα και σε κάποιες περιπτώσεις και το θάνατο.
Αν αυτού του είδους η πληροφορία έπεφτε στα λάθος χέρια αντιλαμβανόμαστε ότι υπήρχε το σοβαρό ενδεχόμενο να υπονομεύσει κάθε αυτοκρατορικό πλεονέκτημα. Ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας, ο Αύγουστος αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση. Ο Αύγουστος έκοψε νόμισμα που έφερε στη μία του όψη τον Αιγόκερω, το ζώδιο του ωροσκόπου του. Με αυτόν τον τρόπο διέδωσε στους υπηκόους του σε κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας πως η ανέλιξη του στην εξουσία ήταν ήδη προδιαγεγραμμένη στο γενέθλιό του ωροσκόπιο, καθώς το συγκεκριμένο ζώδιο θεωρείτο πως είχε ξεχωριστή βαρύτητα. Στην πορεία της εξουσίας του επίσης απαγόρευσε την άσκηση της αστρολογίας και με διατάγματα εκδίωξε αστρολόγους από τη Ρώμη. Ο διάδοχός του, Τιβέριος λέγεται πως εκτελούσε τους αστρολόγους αφού ολοκλήρωναν την ανάγνωση του ωροσκοπίου του. Έχουμε αρκετά παραδείγματα από την περίοδο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας που επιβεβαιώνουν πως οι αυτοκράτορες ήταν εξαιρετικά προσεκτικοί με τον τρόπο που θα διαχειρίζονταν την αστρολογική πληροφορία ή με ποιο τρόπο θα ήθελαν να την επικοινωνήσουν στους υπηκόους τους. Ένας άλλος αυτοκράτορας, ο Σεπτίμιος Σεβήρος είχε φροντίσει στις οροφές του αυτοκρατορικού παλατιού να απεικονιστεί το ωροσκόπιό του, με τη διαφορά ότι ήταν ζωγραφισμένος διαφορετικός ωροσκόπος σε κάθε δωμάτιο. Με αυτόν τον τρόπο είναι προφανές πως κανένας θεατής δεν είχε πλήρη εικόνα για τη γενέθλια αστρολογική του υπόσχεση.
Από τη άλλη, αυτοκράτορες όπως ο Αύγουστος διαφήμιζαν δημόσια τα «δυνατά» σημεία του ωροσκοπίου τους και συγκεκριμένα έγιναν και μέσω πολιτικής προπαγάνδας χρησιμοποιώντας την τέχνη, λογοτεχνία, νομίσματα κτλ. Ο Φίρμικος Ματέρνος, ένας σημαντικός αστρολόγος του 4ουκ.Ε. αιώνα, γνωστός για την αστρολογική του πραγματεία με τον τίτλο Μάθησις υπονοεί πως η αστρολογική πληροφορία που αφορούσε τον αυτοκράτορα αποτελούσε κρατικό μυστικό και επομένως η αποκάλυψή της θα μπορούσε να θεωρηθεί ως προδοσία. Συμβουλεύει τα εξής τους συναδέλφους του: «Να φροντίζετε οι δημόσιες δηλώσεις σας να γίνονται ξεκάθαρα έτσι ώστε να μη σας ρωτήσουν κάτι ή να απαντήσετε σε κάτι που δεν επιτρέπεται. Να είστε ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν σας ρωτούν για την κατάσταση της αυτοκρατορίας ή τη ζωή του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Γιατί δεν είναι σωστό, ούτε επιτρέπεται για λόγους κάποιας αρρωστημένης περιέργειας να γνωρίζουμε σε τι κατάσταση βρίσκεται το κράτος. Γιατί είναι κακοήθης εκείνος και αξίζει όλες τις τιμωρίες, όταν αφού τον ρωτήσουν δίνει απαντήσεις για το μέλλον του Αυτοκράτορα, γιατί ο αστρολόγος ούτε επιτρέπεται να ανακαλύψει ούτε να αναφέρει κάτι.» [Firmicus Maternus, Mathesis II.30.3-4ff]
Ποιος τελικά παρακολουθεί ποιον;
Ένα σημαντικό σημείο να τονίσουμε εδώ είναι φυσικά πως αυτή η ιδιόμορφη πληροφορία που αφορούσε την αστρολογία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τον εχθρό και να φθάσει στα αυτιά του μέσω της κατασκοπίας. Στα πλαίσια των διπλωματικών επαφών και της εξοικείωσης με την κουλτούρα και τα έθιμα άλλων λαών ήταν επόμενο πως οποιαδήποτε πληροφορία θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη στο μέλλον. Για παράδειγμα, στις διπλωματικές επαφές μεταξύ της Βυζαντινής και Περσικής αυλής κατά τη διάρκεια του 6ου αι. κ.Ε. υπήρχε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ανταλλαγή αστρονομικών και αστρολογικών γνώσεων. Ωστόσο, ο κίνδυνος για κατάχρηση τέτοιων πληροφοριών ήταν παρών. Το επεισόδιο που αναφέραμε με τον Νικία μας πληροφορεί όχι μόνο για την ερμηνεία οιωνών ή τη γνώση πλανητικών φαινομένων, αλλά και για τον τρόπο που τα δύο στρατόπεδα έκαναν χρήση αυτής της πληροφορίας προς όφελός τους. Ακόμα και αν σήμερα δεν υπάρχει τρόπος να το επιβεβαιώσουμε, δεν είναι παράλογο να υποθέσουμε πως οι Συρακούσιοι γνώριζαν το χαρακτήρα του Νικία ως προληπτικό και βάση αυτής της πληροφορίας αποφάσισαν και να επιτεθούν. Και αν οι ιερείς και οι μάντεις είχαν μαγειρέψει τα πράγματα και συμβούλεψαν τον Νικία να αναβάλει την αναχώρηση και να μείνει στη Σικελία για τις επόμενες 27 μέρες μέχρι τον επόμενο σεληνιακό κύκλο; Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η ιστορία έχει πια γραφτεί και δε γνωρίζουμε πώς θα είχαν εξελιχθεί τα πράγματα αν οι Αθηναίοι επέστρεφαν στην πατρίδα τους και ο Νικίας είχε πάρει μία διαφορετική απόφαση.
Ένας διπλός κατάσκοπος και αστρολόγος
Θα κλείσω αυτήν την παρουσίαση με το μοναδικό—τουλάχιστον σε εμένα—παράδειγμα ενός Βυζαντινού αστρολόγου-κατασκόπου. Η ιστορία αυτή μας θυμίζει σύγχρονες κινηματογραφικές ταινίες όπου κάθε ευαίσθητη πληροφορία εφόσον έχει γνωστοποιηθεί στο δέκτη της κατόπιν καταστρέφεται. Στην αρχαιότητα και στην σύγχρονη εποχή ένας τρόπος που ένας κατάσκοπος κρατούσε μυστική την ταυτότητά του ήταν να δουλεύει ως διπλός κατάσκοπος: ο διπλός λοιπόν κατάσκοπος στην ιστορία μας έφυγε από το Βυζάντιο λόγω κάποιων προβλημάτων με το νόμο και βρήκε διπλωματική ασυλία στη γειτονική εχθρική χώρα, όπου και πρόσφερε τις υπηρεσίες του σαν μυστικός πράκτορας. Το όνομά του ήταν Νικόλαος και η ιστορία του βρίσκεται στην ιστορία του Ιωάννη Σκυλίτζη και στο κείμενο της Συνέχειας του Θεοφάνη. Σύμφωνα λοιπόν με τις πηγές ο Νικόλαος ήταν φοροεισπράκτορας στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Για κάποιο λόγο βρέθηκε να χρωστάει στο κράτος χρήματα που δε μπορούσε να αποπληρώσει, βρήκε καταφύγιο στη Βαγδάτη, αποδέχθηκε το Ισλάμ και έγινε αστρολόγος. Κάποια στιγμή μετά την αποτυχημένη προσπάθεια του στρατηγού Κωνσταντίνου Δούκα να ανεβεί στην εξουσία το 913κ.Ε. να καταλάβει το Βυζαντινό θρόνο ο Νικόλαος έστειλε ένα μυστικό μήνυμα στην Κωνσταντινούπολη, εφησυχάζοντάς τους ότι τα σχέδια του Δούκα ήταν φρούδα.
Το μήνυμα του Νικολάου ήταν γραμμένο πάνω σε ένα μαύρο ύφασμα πολύ πιθανόν αστρολογικού περιεχομένου έτσι ώστε να μην προκαλέσει υποψίες. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι αρμόδιοι στη Βυζαντινή αυλή έπλυναν το ύφασμα, αυτό ξέβαψε από το μαύρο χρώμα και αποκαλύφθηκε το πραγματικό μήνυμα του κατασκόπου-αστρολόγου. Το επεισόδιο αυτό αν και σύντομο δίνει πολλές πληροφορίες όχι μόνο για τη λειτουργία της κατασκοπείας-αντικατασκοπείας την εποχή εκείνη, αλλά και για την απρόσκοπτη επικοινωνία μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών σε θέματα που αφορούν την αστρολογία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι βυζαντινές υπηρεσίες μυστικών πληροφοριών τον έστειλαν εκεί με την ιδιότητα του αστρολόγου. Αν και δεν μπορούμε να ήμαστε σίγουροι κατά πόσο ο Νικόλαος κατείχε αστρολογικές γνώσεις, σίγουρα θα έπρεπε να είχε μία βασική αν όχι προχωρημένη αστρολογική κατάρτιση, γεγονός που θα του επέτρεπε να μην κινήσει υποψίες, να «δέσει» με τους συναδέλφους του στην Συρία, αλλά και μαθαίνει τα τρωτά «αστρολογικά» σημεία του εχθρού. Δυστυχώς, οι πηγές μας δεν δίνουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον Νικόλαο και οι λόγοι είναι προφανείς. Έχουν περάσει σχεδόν δύο χιλιετίες τεχνολογικής προόδου, όμως σύγχρονα ιστορικά παραδείγματα απηχούν τη διάσταση αυτή της Αστρολογίας, και δεν είναι σκοπός μου εδώ να την αξιολογήσω ή να την απορρίψω. Είναι ενδιαφέρον από μόνο του ότι εξακολουθεί να υπάρχει, ή μήπως όχι; Παραφράζοντας τα λόγια του James Der Derian για τη χρήση της διπλωματίας σας αφήνω να το σκεφθείτε:
«Η μεγαλύτερή μας ανάγκη αντικατοπτρίζει τον πιο επικίνδυνο φόβο μας. Μέχρι να μάθουμε πώς να αναγνωρίζουμε τον Άλλον στους εαυτούς μας, τότε θα βρισκόμαστε σε κίνδυνο και θα έχουμε ανάγκη την διπλωματία ...» και εδώ θα προσθέσω και την Αστρολογία.
Βιβλιογραφία:
~Ancient Astrology: Theory and Practice. Matheseos Libri VIII by Firmicus Maternus. [translated by J.R. Bram (2005)]
~Barton, T., Ancient Astrology (Routledge, 1994)
~Constantinou, C. M., On the Way to Diplomacy (Univ. Of Minnesota Press, 1996)
~Der Derian, J., On Diplomacy: A Genealogy of Western Estrangement (Blackwell, 1987)
~Kaldellis, Α. Ethnography After Antiquity: Foreign Lands and Peoples in Byzantine Literature (Empire and After) (University of Pennsylvania Press, 2013)
~MacMullen, R., Enemies of the Roman Order: Treason, Unrest, and Alienation in the Empire (Harvard University Press, 1966)
~Sheldon, R. M., Intelligence Activities in Ancient Rome: Trust in the Gods But Verify (Routledge, 2007)