Καταδικασμένοι σε θάνατο
Η Mons ήταν η τοποθεσία της πρώτης μάχης του Βρετανικού Στρατού κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις 22 Αυγούστου 1914, μόλις δυόμιση εβδομάδες μετά την Βρετανική είσοδο στον πόλεμο, το 2ο Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα (B.E.F) κατέλαβε αμυντικές θέσεις κατά μήκος των πόλεων Mons και Conde στο Βέλγιο. Το δύσκολο έργο που αντιμετώπιζαν οι άνδρες του 2ου Σώματος ήταν να σταματήσουν με νύχια και με δόντια, ή να καθυστερήσουν την 1η Γερμανική στρατιά υπό τον στρατηγό Alexander von Kluck που υπερτερούσε αριθμητικά σε αναλογία 5 προς 1. Μετά την επιτυχή απόκρουση του πρώτου κύματος των Γερμανικών επιθέσεων η κατάσταση δυσκόλεψε πολύ για τους Βρετανούς κυρίως από της 23 Αυγούστου και μετά. Οι Γερμανοί που συμμετείχαν στη μάχη και είχαν φτάσει στη Mons από την Ανατολή κατέλαβαν την πόλη. Στα δεξιά των Βρετανών η κατάσταση ήταν εξίσου δύσκολη, καθώς οι στρατιώτες της Κοινοπολιτείας έπρεπε να αντιμετωπίσουν το 7ο Σύνταγμα της Βρέμης. Οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν μετά από εξοντωτικές μάχες μέχρι και της 26 Αυγούστου.
Στις 30 Αυγούστου οι «Times» γράφουν ότι η επίθεση του Γερμανικού πεζικού ήταν τόσο ισχυρή που «δεν μπορούσαν να την σταματήσουν ούτε τα κύματα της θάλασσας». Η προέλαση των Γερμανών τελικά σταμάτησε στις όχθες του ποταμού Μάρνη στις αρχές Σεπτεμβρίου. Η ιστορία μπορεί να είχε μείνει εκεί, αν δεν είχε αρχίσει να διαδίδεται μια φήμη ανάμεσα στους στρατιώτες. Κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι είδαν αγγέλους με τη μορφή τοξοτών οι οποίοι υποτίθεται σταμάτησαν τους Γερμανούς έτσι ώστε οι Βρετανοί να μπορέσουν να υποχωρήσουν. Στις 29 Σεπτεμβρίου 1914 ένα άρθρο του Ουαλού συγγραφέα ιστοριών τρόμου Arthur Machen ονομαζόμενο «The Bowmen» (Οι Τοξότες) δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην απογευματινή εφημερίδα του Λονδίνου Evening News στην 3η σελίδα. Το άρθρο αναφερόταν στις μάχες της Μονς και συγκεκριμένα στην ιστορία ενός Βρετανού στρατιώτη και μιας ομάδας στρατιωτών της B.E.F. που βοήθησαν οι τοξότες να ξεφύγουν από τα νύχια του γερμανικού στρατού, και αφού ο στρατιώτης επικαλέστηκε το πνεύμα του Αγίου Γεωργίου. «…είδε μπροστά του, πέρα από την τάφρο, μια σειρά από σχήματα που τα περιέβαλλε μια λάμψη. Ήταν σαν άνδρες που τέντωσαν το τόξο και με μια κραυγή τους ένα σύννεφο από βέλη πέταξαν σφυρίζοντας στον αέρα προς τις Γερμανικές θέσεις».
Στην ιστορία εκατοντάδες Γερμανοί σκοτώθηκαν από τους φανταστικούς τοξοβόλους και η επίθεση ακυρώθηκε. Αν και γρήγορα ο Machen παραδέχτηκε ότι είχε δημιουργήσει ολόκληρη την ιστορία, και ότι ήταν απλά ένα φανταστικό άρθρο, δεν υπήρχε πλέον καμία αμφιβολία. Ο θρύλος είχε πάρει διάφορες μορφές. Οι άγγελοι παρουσιάστηκαν με διαφορετικούς τρόπους, είτε ως σύννεφα φωτός είτε ως φτερωτοί ιππείς. Ένα ή δύο μήνες αργότερα ο Machen έλαβε αιτήματα από εκδότες ενοριακών περιοδικών για επανεκτύπωση της ιστορίας, τα οποία και έγιναν δεκτά. Στην εισαγωγή του “The Bowmen and Other Legends of the War” (1915) ο Machen αναφέρει ότι ένας ανώνυμος ιερέας, ο εκδότης ενός από αυτά τα περιοδικά, του έγραψε ρωτώντας τον αν θα επέτρεπε την ανατύπωση της ιστορίας σε μορφή φυλλαδίου, και αν επιθυμούσε να γράψει ένα σύντομο πρόλογο δίνοντας πηγές για την ιστορία. Ο Machen απάντησε ότι ήταν ελεύθεροι να ξανατυπώσουν, αλλά δεν μπορούσε να δώσει καμία πηγή για την ιστορία αφού δεν είχε καμία. Ο ιερέας απάντησε στον Machen ότι πρέπει να κάνει λάθος, ότι τα «γεγονότα» της ιστορίας πρέπει να είναι αληθινά, και ότι ο Machen μόλις είχε επεξεργαστεί μια αληθινή αναφορά. Όπως είπε αργότερα ο Machen: «Φαινόταν ότι η ελαφριά μου μυθοπλασία είχε γίνει αποδεκτή από την ενορία αυτής της συγκεκριμένης εκκλησίας ως το πιο ισχυρό γεγονός. Και τότε άρχισα να αντιλαμβάνομαι ότι αν είχα αποτύχει στην τέχνη των γραμμάτων, τα κατάφερα, ακούσια, στην τέχνη της εξαπάτησης».
Ο Μεγάλος Πόλεμος προκάλεσε πολλούς θρύλους, και φαίνεται ότι η εκκλησία και στη συνέχεια η βρετανική κυβέρνηση, όπως θα δούμε παρακάτω, χρησιμοποίησαν αυτό το θρύλο για να παρακινήσουν τους στρατιώτες να συνεχίσουν να πολεμούν. Εκείνη την εποχή άρχισαν να εμφανίζονται παραλλαγές της ιστορίας, που α-ναφέρονταν ως αυθεντικές, συμπεριλαμβανομένης μιας αναφοράς που έλεγε πώς βρέθηκαν πτώματα Γερμανών στρατιωτών στο πεδίο της μάχης με πληγές από βέλη! Στις 24 Απριλίου 1915, δημοσιεύθηκε ένα άρθρο στο βρετανικό περιοδικό Spiritualist, όπου αναφερόταν στο όραμα μιας υπερφυσικής δύναμης που παρενέβη θαυματουργά για να βοηθήσει τους Βρετανούς στην αποφασιστική στιγμή της μάχης. Αυτό οδήγησε γρήγορα σε μια αναζωπύρωση παρόμοιων αναφορών, και στη διάδοση φημών. Οι περιγραφές αυτής της υπερφυσικής δύναμης μεταβάλλονταν, από τοξότες μαζί με τον Άγιο Γεώργιο, σε ένα περίεργο φωτεινό σύννεφο, αν και τελικά η πιο δημοφιλής περιγραφή έμεινε αυτή των αγγέλων πολεμιστών. Παρόμοιες ιστορίες τέτοιων οραμάτων στο πεδίο της μάχης συνέβησαν στον μεσαιωνικό πόλεμο ανοίγοντας το δρόμο για μια πεποίθηση ότι ο χριστιανικός Θεός θα επέμβει άμεσα ενάντια σε έναν τόσο κακό εχθρό. Τον Μάιο του 1915 ξέσπασε μια πλήρης διαμάχη, με τους αγγέλους να χρησιμοποιούνται ως απόδειξη της δράσης της θεϊκής πρόνοιας από την πλευρά των Συμμάχων σε κηρύγματα σε ολόκληρη τη Βρετανία, και στη συνέχεια εξαπλώθηκε σε εφημερίδες που δημοσιεύθηκαν ευρέως σε όλο τον κόσμο. Ο Machen μπερδεμένος απ’ όλα αυτά, προσπάθησε να τερματίσει τις φήμες αναδημοσιεύοντας την ιστορία τον Αύγουστο σε μορφή βιβλίου, με έναν μακρύ πρόλογο που δήλωνε ότι οι φήμες ήταν ψευδείς και προέρχονταν από την ιστορία του. Το βιβλίο έγινε μπεστ σέλερ και κατέ-ληξε σε μια τεράστια σειρά άλλων δημοσιεύσεων που ισχυρίζονταν ότι παρέχουν στοιχεία για την ύπαρξη των Αγγέλων.
Ο Arthur Machen αργότερα εξέφρασε τη λύπη του για το γεγονός ότι ο μύθος μεγάλωσε εξαιτίας του έργου του και επεσήμανε ότι η λέξη άγγελοι δεν εμφανίζεται πουθενά στην ιστορία του. Όπως επεσήμανε ο James Hayward στο βιβλίο του “Myths and Legends of the First World War” (2002): «Ο Machen κατηγόρησε τα θρησκευ-τικά σώματα ότι εκμεταλλεύτηκαν αυτό που θεωρούσε ο ίδιος ως μια αξιοσημείωτη ιστορία, και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οποιεσδήποτε παρατηρήσεις φασματικών αγγέλων ήταν απλές ψευδαισθήσεις». Παρά τις αντιρρήσεις του Machen, τα θρησκευτικά περιοδικά συνέχισαν να υποστηρίζουν ότι η ιστορία ήταν αληθινή. Στις 24 Απριλίου 1915, το περιοδικό Light Magazine υποστήριξε: «Είτε η ιστορία του κ. Machen ήταν καθαρή εφεύρεση είτε όχι, αναφέρθηκε σίγουρα σε ορισμένα μέρη ότι ένα περίεργο φαινόμενο είχε γίνει αντιληπτό από αξιωματικούς και στρατιώτες κατά την υποχώρηση από τη Mons. Η μορφή ενός παράξενου σύννεφου μεταξύ των Γερμανικών και των Βρετανικών θέσεων. Και άλλα θαύματα ακούστηκαν ή παρατηρήθηκαν σε σχέση με αυτό το σύννεφο το οποίο, όπως φαίνεται, είχε ως αποτέλεσμα να προστατεύει τους Βρετανούς από τις συντριπτικές ορδές του εχθρού».
Την 3η Απριλίου 1915 μια μικρή Αγγλική επαρχιακή εφημερίδα, η Hereford Times, δημοσιεύει ένα άρθρο με τίτλο «Η Στρατιά των Αγγέλων». Το άρθρο προερχόταν από μια ιστορία που ανέφερε η Sarah Marrable (κόρη του αιδεσιμότατου Marrable) όταν είχε συναντηθεί με δύο κατώτερους αξιωματικούς της BEF, οι οποίοι της αποκάλυψαν ότι «είχαν δει αγγέλους που τους είχαν σώσει από τους Γερμανούς κατά την υποχώρησή τους από την Μονς». Δύο μήνες αργότερα, τον Μάιο του 1915, η ιστορία της Marrable θα δημοσιευθεί στο περιοδικό All Saints Parish Magazine στο Clifton. Εκεί αναφέρεται ότι οι δύο αξιωματικοί περιέγραψαν στην Marrable το τι είδαν από το καταφύγιο στη Mons. «Και οι δύο είδαν τους αγγέλους που έσωσαν την αριστερή πτέρυγα των Βρετανών από τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια της υποχώρησης... Ένας από τους φίλους της κυρίας Marrable, που δεν ήταν θρησκευόμενο άτομο, της είπε ότι είδε ένα στρατό από αγγέλους μεταξύ των βρετανών και του εχθρού. Από τότε έχει αλλάξει ως άνθρωπος». Τον Ιούνιο του 1915 γίνεται αναφορά στο κήρυγμα του αιδεσιμότατου R.F. Horton ο οποίος λέγει: «…όταν οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί, οι οποίοι ήταν στην υποχώρηση από την Μονς λένε ότι είδαν μια ομάδα αγγέλων να παρεμβάλλεται μεταξύ αυτών και του εχθρού, ουδείς σκεπτόμενος άνθρωπος είναι τόσο ανόητος ώστε να αμφισβητήσει την δήλωση ή να ερμηνεύσει την εμπειρία ως ψευδαίσθηση».
Τον Αύγουστο του 1915 το
περιοδικό «Απόκρυφη Κριτική» δημοσίευσε το πρώτο από μια σειρά άρθρων μιας
Αγγλίδας νοσοκόμας, ονόματι Phyllis Campbell, η οποία υπη-ρετούσε στους
υγειονομικούς σταθμούς πρώτης γραμμής στη Γαλλία και το Βέλγιο κατά τη διάρκεια
της υποχώρησης από την Mons. Ισχυρίσθηκε ότι είχε ακούσει ιστορίες από τραυματισμένους
στρατιώτες για υπερφυσικά όντα που βοηθούσαν τα Βρετανικά στρατεύματα, και
συγκεκριμένα από τα χείλη ενός ιερέα, δύο αξιωματικών, και τριών ανδρών της
ιρλανδικής φρουράς. Πολλές από αυτές τις ιστορίες επαναλαμβάνονται στο βιβλίο
της «Back to the Front» που δημοσιεύθηκε το 1915. Τον Δεκέμβριο του 1915, η
Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών δημοσίευσε μια έκθεση για τους Άγγελους της Mons. Σύμφωνα
με τον Mark Valentine: «Η έκθεση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πολλές από τις
ιστορίες των οραμάτων στο πεδίο της μάχης βασίστηκαν σε απλές φήμες, δεν
προέκυψε από πρώτο χέρι καμία μαρτυρία, και λείπουν λεπτομερείς αποδείξεις».
Δεδομένου ότι η Εταιρεία Ψυχικής Έρευνας πίστευε στην ύπαρξη υπερφυσικών δυνάμεων,
τα συμπεράσματα αυτής της έκθεσης είναι εξαιρετικά σημαντικά.
Η ξαφνική εξάπλωση των φημών την άνοιξη του 1915, έξι μήνες μετά τη δημοσίευση των γεγονότων και της ιστορίας του Machen, μοιάζει προβληματική. Οι ιστορίες που δημοσιεύονταν συχνά αποδίδονταν σε ανώνυμους Βρετανούς αξιωματικούς. Οι τελευταίες και πιο λεπτομερείς μελέτες της ιστορίας υποδηλώνουν ότι αυτοί οι άνδρες μπορεί να ήταν μέρος μιας μυστικής στρατιωτικής προσπάθειας να προπαγανδίσουν και να παραπληροφορήσουν προκειμένου να ενισχύσουν το ηθικό του στρατού. Δεδομένου ότι ήταν μια περίοδος συμμαχικών προβλημάτων με τη βύθιση του βρετανικού υπερωκεάνιου RMS Lusitania στις 7 Μαΐου 1915, των επιθέσεων Zeppelin και της αποτυχίας να επιτευχθεί μια σημαντική νίκη στο Δυτικό Μέτωπο, ο συγχρονισμός θα είχε νόημα από στρατιωτική άποψη. Το 1931 ένα βιβλίο με τίτλο «At General Headquarters», το οποίο περιείχε τα απομνημονεύματα του τα-ξίαρχου John Charteris δόθηκε στη δημοσιότητα. Ο Charteris ήταν μέλος του τμήματος πληροφοριών του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος και ταξίδεψε στη Γαλλία με το ξέσπασμα του πολέμου. Υπήρξε στενός φίλος του στρατηγού Ντάγκλας Χέϊγκ και προήχθη από τον ίδιο στη θέση του Επικεφαλής Αξιωματικού Πληροφοριών στο Γενικό Στρατηγείο του BEF.
Ο Charteris ήταν κοντά στον Χέϊγκ, συμβουλεύοντάς τον για θέματα πληροφοριών, αλλά και γενικότερα στρατιωτικά θέματα. Κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν φανατικός επιστολογράφος, γράφοντας ενίοτε πολλές επιστολές την η-μέρα προς την σύζυγό του. Μετά τον πόλεμο, οι επιστολές αυτές συγκεντρώθηκαν, επεξεργάσθηκαν και δημοσιεύθηκαν στο ««At GHQ». Το βιβλίο περιείχε ένα γράμμα του Charteris προς την σύζυγό του με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1914 – σχεδόν δύο εβδομάδες μετά την υποχώρηση από την Mons και είκοσι τέσσερις ημέρες πριν την έκδοση των «Τοξοτών». Το γράμμα περιείχε τις ακόλουθες γραμμές: «…η ιστορία των Αγγέλων της Mons έχει έντονη απήχηση στο 2ο Σώμα, για το πώς ο άγγελος του Κυρίου με το παραδοσιακό λευκό άλογο και ντυμένος στα λευκά με πύρινη ρομφαία, αντιμετώπισε τους επελαύνοντες Γερμανούς στην Mons και ε-μπόδισε την περαιτέρω προώθησή τους. Τα νεύρα και η φαντασία των ανδρών παίζουν περίεργες φάρσες σε αυτές τις δύσκολες στιγμές. Δεν μπορώ να μάθω πώς προέκυψε ο μύθος». Εκ πρώτης όψεως, αυτό φαίνεται ως το ισχυρότερο όπλο γι’ αυτούς που πίστευαν στην ύπαρξη των Αγγέλων, διότι αφού συντάχθηκε από έναν ανώτερο αξιωματικό με ημερομηνία πριν από την δημοσίευση της ιστορίας Machen, αυτή η επιστολή φαίνεται να αποδείκνυε ότι η υπερφυσική παρέμβαση στην Mons είχε συζητηθεί πριν την δημοσίευση των «Τοξοτών».
Είναι αξιοπερίεργο όμως, ότι κανένα άλλο έγγραφο
δεν υπάρχει που να αναφέρει το εν λόγω συμβάν. Το αντίγραφο σε μικροφίλμ της
πρωτότυπης επιστολής στην οποία βασίστηκε το At GHQ είναι στην κατοχή του
Liddell Hart Centre για τα Στρατιωτικά Αρχεία στο King’s College του
Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Η αναζήτηση του αρχείου από τον ιστορικό Δρ
Ντέιβιντ Κλαρκ απεκάλυψε ότι δεν υπάρχει επιστολή με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου
1914 στην συλλογή. Τα πρωτότυπα των εγγράφων του Charteris δωρήθηκαν στο Μουσείο
Στρατιωτικών Πληροφοριών μετά τον θάνατό του, αλλά το γράμμα δεν βρέθηκε ούτε
εκεί. Είναι δυνατό, φυσικά, οι σχετικές επιστολές να έχουν χαθεί. Ωστόσο, είναι
επίσης πιθανό να μην υπήρξαν και οι δημοσιεύσεις στο At GHQ (ή τουλάχιστον οι
ημερομηνίες) να έχουν παραποιηθεί. Αλλά γιατί ο Charteris να έπραττε κάτι
τέτοιο; Για να καταλάβουμε τα πιθανά κίνητρα θα πρέπει να εξετάσουμε πιο
προσεκτικά τη σημασία της προπαγάνδας, παραπληροφόρησης το 1914. Εκείνη την
εποχή το μόνο μέσο για το κοινό να ενημερωθεί, εκτός της προσωπικής επαφής με
τους στρατιώτες ήταν μέσω των εφημερίδων, περιοδικών και επιστολών από το
μέτωπο. Αυτά ήταν συχνά αρκετές ημέρες ετεροχρονισμένα και το περιεχόμενο ήταν
αυστηρά ελεγχόμενο από τις αρχές. Ως αποτέλεσμα υπήρξε μια τεράστια «δίψα» για
πληροφορίες και φήμες που διαδίδονταν ευρέως από στόμα σε στόμα. Οι άνθρωποι
επαναλάμβαναν με ευκολία τις πιο απίθανες ιστορίες ως γεγονός. Ο Charteris ως
αξιωματικός πληροφοριών, είχε επίγνωση της δύναμης και της χρησιμότητας της παραπληροφόρησης.
Θα μπορούσε οι Άγγελοι της Mons να είναι μια ιστορία που
δημιουργήθηκε και ενθαρρύνθηκε από τον Charteris και την Βρετανική
αντικατασκοπεία; Είδαμε νωρίτερα ότι εκείνη η εποχή ήταν μια περίοδος
συμμαχικών προβλημάτων και η ιστορία των αγγέλων θα μπορούσε να δώσει αξία στην
προώθηση της. Η αρχική προθυμία των εθελοντών για να προσχωρήσουν στο Βρετανικό
στρατό είχε μειωθεί. Πάνω απ’ όλα, ο πόλεμος άρχιζε να κουράζει και το κοινό
συνειδητοποιούσε ότι ο πόλεμος επρόκειτο να διαρκέσει πολύ περισσότερο απ’ ότι
αναμενόταν. Αν η ιστορία του Αγγέλων της Mons μπορούσε να βοηθήσει και να
ανυψώσει το ηθικό του Βρετανικού λαού σε αυτή την δύσκολη στιγμή, ήταν σίγουρο
ότι η Βρετανική αντικατασκοπεία θα βοηθούσε στην διάδοσή της.
Συνοψίζοντας τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας μπορούν
να εξαχθούν μερικά συμπεράσματα. Πολλές από τις ιστορίες σχετικά με τα
«οράματα» στο πεδίο της μάχης αποδεικνύουν ότι η έρευνα βασίζεται σε απλές
φήμες και δεν μπορεί να εντοπιστεί καμία έγκυρη πηγή. Αν απορρίψουμε όμως αυτές
τις φήμες, τότε μένουμε με κάποια αποδεικτικά στοιχεία, που φαίνεται να δείχνουν
ότι ορισμένος αριθμός ανδρών που συμμετείχαν στην υποχώρηση από τη Mons
πιστεύουν ειλικρινά ότι είχαν εκείνη την εποχή υπερφυσικές εμπειρίες με ένα
αξιοσημείωτο φαινόμενο. Κατά κύριο λόγο, το αποτέλεσμα της έρευνας μοιάζει να
είναι αρνητικό, τουλάχιστον όσον αφορά το ερώτημα εάν παρουσιάστηκε στο πεδίο
της μάχης μια υπερφυσική δύναμη, είτε στο Mons είτε αλλού. Από πρώτο ή δεύτερο
χέρι δεν έχουμε λάβει καμία μαρτυρία που να δικαιολογεί την εμφάνιση οποιουδήποτε
υπερφυσικού φαινομένου. Οι «Τοξότες» μπορεί να είχαν κάποιο ρόλο στη δημιουργία
του μύθου, αλλά φαίνεται πιθανό ότι αυτός ενισχυόταν από την Βρετανική
αντικατασκοπεία. Αν αυτό αληθεύει, οι Άγγελοι της Mons αξίζει να αναφερθούν όχι
μόνο ως μια ενδιαφέρουσα ιστορία, αλλά και ως ένα αριστοτεχνικό παράδειγμα
παραπληροφόρησης και προπαγάνδας.